به گزارش نما، زهرا چوپانكاره در روزنامه اعتماد نوشت: « موبي ديك چنان كه گويي در مرداب فرورفته باشد گرد محور خود چرخيد و به حال حمله، جناح نزديك‌تر خود را به طرف دماغه غلتاند و بي‌آنكه سوراخي در آن پديد آورد، چنان ناگهاني قايق را برگرداند كه اگر به خاطر قسمت برآمده جاي پارو كه در آن لحظه به آن چنگ زده بود نبود، بار ديگر (ناخدا) اَهَب بار ديگر به ميان دريا پرتاپ مي‌شد. » داستان موبي‌ديك از آن قصه‌هاي قديمي است، از آن رمان‌هاي كلاسيك كه اگر كسي هم آن را نخوانده باشد نام و كليت داستان آن را مي‌داند.
داستان رويارويي ناخدا اهب با يك نهنگ سفيد، روايت جنگي كه دست آخر به در هم شكستن كشتي و قرباني شدن تمامي خدمه آن ختم مي‌شود، جز يك بازمانده كه قرار است از زبان او، داستان هرمان ملويل نوشته شود. موبي ديك يا نهنگ سفيد يكي از نمونه‌هاي جدال بين خير و شر است، يكي از نمونه‌هاي متعلق به ادبيات كلاسيك. حالا دنيا نسخه‌هاي ديگري از نهنگ‌هاي استعاري خودش را دارد، دنياي مدرن، دنياي نهنگ آبي است و داستاني كه به جاي ورق‌هاي كتاب سر از گوشي‌هاي هوشمند هزاران نوجوان درآورد و تعدادي از آنها را به كام مرگ كشاند.
در كتاب موبي ديك با ترجمه پرويز داريوش، ناخدا اهب در صفحه ٤٢١ همراه موبي ديك در دريا ناپديد مي‌شود، در بازي نهنگ آبي ٥٠ روز طول مي‌كشيد تا قربانيان دست به خودكشي بزنند. داستان نهنگ آبي تبديل شد به پرونده‌اي كه براي بسته شدن آن پاي پليس و دولت روسيه به ميان آمد و پس از آن در كشورهاي ديگر دولت‌ها و رسانه‌ها و روانشناسان دست به كار بررسي و چاره‌انديشي براي آن شدند. اين روايت مدرن از مرگ به خاطر يك نهنگ، ديگر ارزش ادبي نداشت.
روز اول: F-٥٥ را با تيغ روي دست‌تان حك كنيد و عكسش را بفرستيد.
روز سيزدهم: به موسيقي‌اي كه براي‌تان فرستاده مي‌شود گوش كنيد.
روز بيست و دوم: به پشت‌بام برويد، روي لبه بنشينيد، جوري كه پاهاي‌تان در هوا معلق باشد.
روز بيست و هشتم: امروز با هيچ‌كس صحبت نكنيد.
روز پنجاهم: از روي ساختماني بلند بپريد و بميريد.
وي‌كي يك شبكه اجتماعي محبوب در روسيه است، از همين طريق بود كه گروه نهنگ آبي به راه افتاد و دستورالعمل رفتن به سوي مرگ داوطلبانه در اختيار نوجواناني كه به اين گروه مي‌پيوستند، قرار مي‌گرفت. اين دستورالعمل‌هاي روزانه سبب مي‌شدند كه در كمتر از دو ماه، نوجواني كه درگير اين چالش اينترنتي شده بود ذره‌ذره از زندگي فاصله بگيرد، مردن را بارها و بارها با صدمه زدن به اعضاي بدنش و ايستادن بر لبه بلندي و فاصله گرفتن از ديگران تمرين كند و يك روز تن به مرگ دهد. اما با همه اينها قرار نبوده كه همه شركت‌كنندگان، اين بازي را تا دم مرگ جدي بگيرند. خيلي‌ها از سر كنجكاوي به اين بازي سرك كشيدند و برخي از رسانه‌ها نوشته‌اند كه معلوم نيست خودكشي قربانيان نهنگ آبي صرفا به خاطر شركت در اين بازي بوده باشد.
نهنگي نيست
موجي كه در سال ٢٠١٥ و ٢٠١٦ در روسيه و در ميان نوجوانان پديد آمد و آنها را به سمت چالش نهنگ آبي كشاند، ماه‌ها طول كشيد تا به ايران برسد. در يكي دو ماه اخير كم‌كم نام اين چالش در ميان كاربران اينترنت مطرح شد و هفته گذشته بود كه سرانجام توانست جاي خودش را در ميان سوالات رسانه‌ها و پاسخ‌هاي مسوولان باز كند. وزير ارتباطات پيش از هر چيز اول اشاره كرد كه اين بازي به آساني در دسترس نيست و نمي‌توان مانند ساير برنامه‌هاي موجود براي گوشي‌هاي هوشمند آن را دانلود كرد: «اين بازي از بسياري از فروشگاه‌هاي نرم‌افزار حذف شده و به طريق معمول در ايران هم قابل دسترسي نيست.» محمدجواد آذري جهرمي در صفحه اينستاگرام خود متذكر شد كه نبايد مساله اين بازي را به بزرگ‌تر از آنچه هست تبديل كرد: «انتقال مفاهيم در قالب زبان بازي، تاثير‌گذاري بيشتري دارد. در ميان بازي‌هاي مفيد گاهي انديشه‌هاي شيطاني نيز تبديل به يك بازي مي‌شود و نهنگ آبي يكي از اين بازي‌هاست. در اين ميان و براي صيانت از جوانان مهم‌ترين وظيفه را در كنار حاكميت، خانواده‌ها بر عهده دارند. رسانه‌هاي رسمي و اجتماعي براي اطلاع‌رساني خوب عمل كردند. بايد مراقبت كنيم كار رسانهاي دغدغه ايجاد كند و نه ترس. ترس ناشي از بي‌اطلاعي است و وظيفه رسانه دقيقا اطلاع‌رساني است.» او گفت كه شبكه اجتماعي وي‌كي در ايران فيلتر است و با اين وجود خبر از اين داد كه وزارت ارتباطات در خصوص موضوع عدم ترويج خشونت از طريق اين شبكه با مديران آن مذاكره خواهد كرد. و بعد از بخش خصوصي دعوت كرد كه براي فعاليت بيشتر در حوزه تبلت و سيم كارت خاص براي كودكان و نظارت والدين بر فعاليت فرزندان‌شان در فضاي مجازي آغاز به كار كنند و قول حمايت از فعاليت‌ها در اين بخش را داد.
مديرعامل بنياد ملي بازي‌هاي رايانه‌اي اما در صحبت‌هاي چند روز گذشته خود سعي كرد خانواده‌ها را قانع كند كه اين چالش به كل تمام شده و اثري از آن نيست. او گفت كه اين بنياد از سه ماه پيش از اين موضوع مطلع بود اما آن را رسانهاي نكرده چون تاثيرات منفي زيادي داشته است. حسن كريمي قدوسي گفت: «نهنگ آبي يك چالش همانند ريختن سطل آب يخ روي سر است. از آنجايي كه «نهنگ آبي» نياز به يك ادمين براي تاييد و اعلام مراحل دارد، با دستگيري سازندگان آن عملا ديگر اين چالش وجود ندارد. پرداختن به چنين موضوع‌هايي سبب مي‌شود جرياني شكل بگيرد كه بگويد بازي خوب نيست و بحران جديدي در رابطه با بازي‌ها در سطح كشور ايجاد شود؛ اما بايد بگوييم كه تاكنون هيچ موردي از اين بازي در ايران گزارش نشده است. »
كليدواژه‌اي براي ميل به خودكشي
حالا كه مدت‌ها از دستگيري ادمين اصلي اين بازي مي‌گذرد، در برخي از رسانه‌ها به اين موضوع اشاره شده كه در حال حاضر اين چالش تنها به صورت پيغام‌هاي خصوصي از سوي افراد ناشناس براي افراد هدف فرستاده مي‌شود و برخي ديگر مي‌گويند كه نسخه‌هاي ديگر اين بازي كه از طريق اينترنت قابل دريافت هستند، نسخه‌هاي تقلبي هستند و مشخص نيست كساني كه اين نسخه‌ها را منتشر كرده‌اند چه هدفي دارند. اما برخي از شبكه‌هاي اجتماعي اصلي كه رابط ميان ميليون‌ها كاربر هستند و خواه‌ناخواه با موضوع نهنگ آبي درگير شده‌اند تلاش دارند تا با وجود وجود داشتن يا نداشتن اين چالش، نسبت به احتمال تمايل كاربران به گروه‌هاي خطرناك واكنش نشان دهند.
شبكه اجتماعي اينستاگرام مدتي است كه يك پيغام خودكار را فعال كرده است. اگر كسي معادل انگليسي كلمات نهنگ آبي، چالش نهنگ آبي يا هشتگ‌هايي كه به صورت معمول در خصوص اين بازي معروف شده‌اند را در بخش جست‌وجوي اين شبكه اجتماعي وارد كند، پيش از هر چيز با اين پيغام از سوي اينستاگرام مواجه مي‌شود: «پست‌هايي كه با اين كليدواژه‌ها به دنبال آنها هستيد، معمولا مشوق رفتاري هستند كه منجر به صدمه يا حتي مرگ مي‌شوند. اگر دوره سختي را از سر مي‌گذرانيد، ما دوست داريم كمك‌تان كنيم.» در پايين اين پيغام لينكي گذاشته شده كه با كليك روي آن صفحه مجزايي با چند توصيه كوتاه ظاهر مي‌شود: با يكي از دوستان‌تان تماس بگيريد، با يكي از شماره تماس‌هاي مربوط به مراكز حمايتي تماس بگيريد (در اين بخش با وارد كردن نام كشور، شماره و آدرس اين مراكز در اختيار كاربر قرار مي‌گيرد.) و آخرين توصيه خواندن فهرستي از راه‌هايي است كه خود اين شبكه اجتماعي براي حفظ آرامش در اين صفحه قرار داده است.
از سوي ديگر هم‌زمان با افزايش شايعه اقدام به خودكشي نوجوانان در هند پس از رواج بازي در اين كشور، فيس‌بوك هم اعلام كرد كه سياست‌هايي را براي مقابله با خودكشي در پيش گرفته است. مدير سياست‌گذاري‌هاي عمومي اين شبكه اجتماعي در منطقه هند، آسياي مركزي و جنوبي گفته است: «فيس‌بوك جايي است كه آدم‌ها با هم ارتباط مي‌گيرند و مسائل خود را به اشتراك مي‌گذارند، ما از شركاي خود در حوزه سلامت روان و افراد متخصصي كه در اين حوزه با آنها همكاري داشته‌ايم آموخته‌ايم كه ارتباط داشتن با ديگران يكي از عوامل اصلي پيشگيري از خودكشي است.
ما تيم‌هايي در سراسر جهان داريم كه در تمام ٢٤ ساعت شبانه‌روز و در تمامي روزهاي هفته مشغول كارند. آنها گزارش‌هايي را كه فرستاده مي‌شود بررسي مي‌كنند و اولويت كارشان بررسي گزارش‌هاي جدي مانند گزارش درباره خودكشي است. براي آنهايي كه با ما تماس دارند متن‌هايي آماده شده است تا به كمك اين متن‌ها، به آساني بتوانند با دوستان‌شان درصورت نياز و در زماني كه خطري آنها را تهديد مي‌كند، گفت‌وگو كنند. ما همچنين براي كاربري كه به خودكشي مي‌انديشد اطلاعاتي درباره مراكز محلي كه مي‌توانند به او كمك كنند تهيه كرده‌ايم.» اين اقدامات و اين پيام‌ها مربوط به همين حالا هستند، مربوط به همين زماني كه به قول مديرعامل بنياد ملي بازي‌هاي رايانه‌اي «با دستگيري سازندگان آن عملا ديگر اين چالش وجود ندارد.»
اگر در اينستاگرام تصميم بگيريد كه توصيه‌هاي اين شبكه اجتماعي را ناديده بگيريد و به جست‌وجوي كلمات مربوط به چالش نهنگ آبي ادامه دهيد، متوجه مي‌شويد كه حجم قابل توجهي از عكس‌ها و پست‌هايي كه با اين كليد واژه پيدا مي‌شوند، در واقع مطالب طنزي هستند كه اين بازي را به مسخره گرفته‌اند اما چه وجود چنين پست‌هايي و چه اين موضوع كه ادامه اين چالش به صورت اوليه‌اش در حال حاضر محل شك است باعث نشده كه اين كليدواژه مورد توجه ويژه رسانه‌ها و صاحبان شبكه‌هاي اجتماعي قرار نگيرد. حالا تركيب نهنگ آبي فارغ از اينكه اين چالش همچنان به صورت سري وجود دارد يا نه، نمادي است از خطر تمايل نوجوانان به خودكشي. در ويديويي كه به معرفي اين بازي و اثرات آن پرداخته است آمده: «در وجود چالش نهنگ آبي و نقش واقعي آن در خودكشي ترديد وجود دارد، اما در اينكه گروه‌هايي هستند كه با محور خودكشي تشكيل مي‌شوند و اعضاي خود را ترغيب به اين كار مي‌كنند شكي نيست.»
ترس دنباله‌دار
«بايد به فرزندان‌مان بياموزيم زندگي بازي نيست كه بشود آن را دوباره از سر گرفت.» اين توييتي است كه پليس دهلي سه‌شنبه شب روي صفحه توييتر خود منتشر كرد. حالا اگر هشتگ نهنگ آبي را در توييتر جست‌وجو كنيد، اغلب توييت‌ها مربوط به كاربران، رسانه‌ها و مقامات هندي است. موج اين بازي در حال حاضر هند را فرا گرفته است. دو هفته پيش، مرد جواني در شهر دهلي، با پرتاب خود از يك پل به زندگي‌اش پايان داد و روزنامه هندوستان تايمز نوشته است كه اين جوان پيش از مرگ در ويديويي كه در صفحه فيس‌بوكش منتشر كرده گفته: «اين آخرين مرحله براي به پايان رساندن چالش نهنگ آبي است.» به فاصله چند روز در ايالت گجرات پسر نوجواني پس از اقدام به خودزني تحت مراقبت پزشكي قرار گرفت و هندوستان‌تايمز گزارش داد: «والدين اين پسر ١٧ ساله گفته‌اند كه او اخيرا رفتار غريبي از خودش نشان داده است، از جمله تماشاي فيلم‌هاي ترسناك و خط انداختن با تيغ روي دست‌هايش، رفتارهايي كه شبيه به طي كردن بازي نهنگ آبي است.» به گزارش اين روزنامه هند از جمله كشورهايي است كه بالاترين آمار جست‌وجوي آنلاين در مورد نهنگ آبي را دارد و حالا مقامات محلي در شهرهاي مختلف مشغول مذاكره با سرويس‌دهندگان اينترنتي هستند تا براي محدود كردن دسترسي به اين چالش چاره‌اي بينديشند.
اما واهمه اين چالش كه حال معلوم نيست دقيقا چگونه پايش به زندگي شركت‌كنندگان باز مي‌شود، تنها به هند منحصر نيست. روزنامه سان انگلستان هم دو روز پيش در مطلبي به اين موضوع پرداخت و نوشت: «هيچ مرگي در ارتباط با اين بازي در انگلستان ثبت نشده است اما پليس اخطارهاي آنلاين براي مدارس و خانواده‌ها را ارسال كرده است. در متن اخطار پليس خطاب به والدين آمده: لطفا در مورد اين بازي گوش به زنگ باشيد و اگر احساس خطر كرديد با فرزندان‌تان صحبت كنيد.» در اين نشريه راهنمايي براي والدين منتشر شده كه بدانند چگونه در مورد «فشار گروهي» با كودكان‌شان صحبت كنند.
استيو، وبلاگ‌نويس و يكي از فعالان اينترنتي كه از سال گذشته مشغول نوشتن در خصوص اين بازي بوده است، پس از اخطارهاي مكرر در خصوص اين چالش اين نكته را هم متذكر شده: «بسياري از كساني كه با جست‌وجوي واژه نهنگ آبي به سايت من مي‌رسند، نوجواناني هستند كه دنبال پيدا كردن اين چالش مي‌گردند. من از برخي از مخاطبان نوجوانم پرسيدم كه چرا مي‌خواهند وارد اين بازي شوند؟ خيلي‌ها به دنبال تجربه هستند و برخي هم جواب‌هاي تلخ‌تري دارند. يكي از آنها در جوابم نوشت: «من از زندگي‌ام متنفرم، مي‌شود بازي را شروع كنم؟» و يكي ديگر گفت: «من مي‌خواهم بازي كنم، به هر حال براي كسي كه مهم نيست چه بلايي قرار است سرم بيايد.»» پاسخ‌هايي كه نشان مي‌دهند برخي از شركت‌كنندگان، به خاطر اين بازي دست به خودكشي نمي‌زنند بلكه به دليل تمايل اوليه به خودكشي به سراغ آن مي‌روند.
نويسنده اين وبلاگ براي مقابله با اين چالش، بازي «نهنگ صورتي» را راه انداخته است تا هرقدر كه مي‌تواند، مخاطبانش را به زندگي اميدوار كند، در چالشي كه او تعريف كرده، شركت‌كننده در بازي هر روز بايد يك كار دلنشين براي خودش انجام دهد. كارهايي كه ميل به زندگي را تقويت مي‌كنند، از قدم زدن در هواي خوب گرفته تا صحبت كردن با دوستان و خريدن هديه براي خود. اين هم يكي از راه‌هاي مبارزه با نهنگ آبي است كه مدت‌ها است خودش را نشان نمي‌دهد اما موج‌هاي ريز و درشتي كه راه انداخته هنوز از شبكه‌هاي اجتماعي خودشان را عقب نكشيده‌اند.
«نهنگ آبی» در فضای ایران شنا می كند؟
زهرا چوپانكاره در روزنامه اعتماد نوشت: « موبی دیك چنان كه گویی در مرداب فرورفته باشد گرد محور خود چرخید و به حال حمله، جناح نزدیك‌تر خود را به طرف دماغه غلتاند و بی‌آنكه سوراخی در آن پدید آورد، چنان ناگهانی قایق را برگرداند كه اگر به خاطر قسمت برآمده جای پارو كه در آن لحظه به آن چنگ زده بود نبود، بار دیگر (ناخدا) اَهَب بار دیگر به میان دریا پرتاپ می‌شد. » داستان موبی‌دیك از آن قصه‌های قدیمی است، از آن رمان‌های كلاسیك كه اگر كسی هم آن را نخوانده باشد نام و كلیت داستان آن را می‌داند.
۱۳۹۶/۶/۲۳
