یلدای حكیمانه

دکتر بهمن شفیعی* -به گزارش نما ، شب یلدا یا شب چله، بلندترین شب سال نیم‌کره شمالی زمین است. این شب از غروب آفتاب در 30 آذر شروع می‌شود و در طلوع آفتاب نخستین‌روز دی‌ماه پایان می‌پذیرد. «یلدا» واژه‌ای سریانی، به معنی تولد و ولادت است؛ زایش خورشید یا مهر یا میترا. بنا بر باور پیشینیان، در پایان این شب دراز، که اهریمنی و نامیمونش می‌دانستند، تاریکی شکست می‌خورد، روشنایی پیروز و خورشید زاده می‌شود و روزها رو به بلندی می‌نهد.این شب، برای ایرانیان نحس بود و چون فرا می‌رسید، آتش می‌افروختند تا تاریکی و عاملان اهریمنی، نابود شده و بگریزند. مردم، گرد هم جمع شده و شب را با خوردن، نوشیدن و شادابی به سر می‌آوردند و خوانی ویژه از میوه‌های تازه فصل و میوه‌های خشک می‌گستردند.
یلدا؛ گردهمایی خانوادگی: یلدا را می‌توان جشن و گردهمایی خانوادگی دانست. در شب یلدا، خویشاوندان نزدیک در خانه بزرگ خانواده گرد می‌آیند و در سرمای آغازین زمستان، دور کرسی می‌نشینند و تا نیمه‌شب، میوه و آجیل می‌خورند و به فال حافظ گوش می‌سپارند و شاهنامه می‌خوانند.

بهترین خوردنی شب یلدا: سفره شب چله در مناطق گوناگون ایران، بسته به فرهنگ قومی، تفاوت‌هایی هرچند اندک دارد؛ اما باید توجه داشت که خوردنی‌های شب یلدا، در واقع میوه و آجیل است و نه شام! از منظر طب سنتی در شب یلدا باید غذاهای گرم خورده شوند. بهترین خوردنی شب یلدا، آجیل است که از گذشته‌های دور شامل اینها بوده است: گندم، نخود برشته، شاهدانه تخم  کدو، بادام، پسته، فندق، گردو، کشمش و مویز، انجیر و توت خشک، برنجک و... .
آجيل: امروزه متاسفانه آجیل‌های مرسوم بسیار شور هستند و بهتر است به‌ویژه در این فصل، از آجیل‌های شیرین که حاوی مویز، توت و انجیر خشک باشند، بیشتر استفاده شود.
-پسته:  طبيعتي گرم و خشك دارد، خون ساز و در درمان كم خوني موثر است، دهان را خوشبو و مغز و ذهن را تقويت مي كند و باعث آرامش اعصاب مي شود. اگر مزاج گرم داريد بايد پسته را با انار ترش بخوريد؛ افرادي كه به دليل گرمي مزاج دچار كهير و حساسيت هاي پوستي مي شوند بهتر است پسته را با برگه زردآلو بخورند تا از ابتلا به حساسيت هاي پوستي پيشگيري كنند.
-بادام: طبیعت گرم و تر دارد، سينه را نرم مي كند. در درمان سرفه، زخم روده و مثانه و اسهال مفيد است، حافظه را تقويت مي كند. البته فراموش نكنيد بادام سنگين و ديرهضم بوده و مصرف مداوم آن براي معده هاي سرد و مرطوب مضر است.
-فندق: طبيعت آن، گرم و خشك بوده، مقوي روده ها و معده است و باعث دفع سموم بدن و تقويت حافظه مي شود. بيماران مبتلا به فشارخون نبايد در مصرف فندق زياده روي كنند چرا كه اين مغز پرطرفدار، فشارخون را بالا مي برد. در مقابل، مغز فندق به اين دليل كه نشاسته كمي دارد بهترين نوع آجيل براي بيماران ديابتي است.

- توت خشك: طبيعتي گرم و تر دارد و با تقويت جگر و طحال در توليد خون تميز به بدن كمك مي كند. مصرف همزمان توت با غذا منجر به فساد غذا در معده و بروز نفخ معده و سوءهاضمه مي شود.

- نخودچي: طبع آن گرم و خشك است، جلوي ضعف را مي گيرد، از بروز پوكي استخوان پيشگيري مي كند و مصرف آن همراه كشمش به عنوان تنقلات سالم توصيه مي شود.

- كشمش: طبيعتي گرم و تر دارد و مصرف آن در تقويت حافظه، دفع مواد زائد بدن، تقويت معده، كليه ها و استخوان ها و درمان تنگي نفس و سينه درد موثر است. همچنين اين ميوه خشك شده با وجودي كه شيرين و چسبناك است، باعث خرابي دندان نمي شود و حتي براي سلامت دندان و لثه هم مفيد است.
پوست مغزها را زود نگیرید: توصیه می‌شود مغزها را با پوست تهیه کنیم و در زمان مصرف، به اندازه مورد نیاز، آنها را از پوست اصلی و سخت‌شان خارج کنیم تا خاصیت خود را از دست ندهند چرا که ماندگاری آنها در مجاورت هوا کوتاه است و به علت واکنش‌هایی، خواص خود را از دست می‌دهند. مغزهای مانده (به‌ویژه در مورد گردو و فندق) چربی پس می‌دهند، کدر هستند و شاید بوی تندی بدهند.
میوه های یلدایی:
امروزه بسیاری از میوه ها و خوردنی های شب یلدا طبع سردی دارند و باید از خوردن زیاد همزمان آن ها خودداری کرد. هندوانه کم بخورید: در گذشته که امکانات انبارداری و حمل و نقل و کاشت میوه های گلخانه ای وجود نداشت، میوه هر فصلی در همان فصل تولید و عرضه می گردید. ولی متاسفانه با پیشرفت و توسعه تکنولوژی بجای استفاده بهینه از این فن آوریهای روز و ابزارهای نوین در راستای تحقق اهداف عالیه بشر، صرفاً برای کسب درآمدهای سرسام آور، میوه ها، صیفی جات و محصولات کشاورزی مخصوصاً محصولات وارداتی با انواع سموم شیمیایی و بعضاً گلخانه ای تهیه، با انواع نگهدارنده های شیمیایی انبار کرده و در همه فصول در سطح وسیع عرضه می گردد.
در حالیکه در طب سنتی مصرف میوه های فصل هر منطقه برای افراد آن منطقه مفید دانسته و توصیه شده است.
یکی از بدترین مواردی که فقط چند ده سال است به عنوان رسمی غلط در آمده است، خوردن هنداونه در شب یلدا می باشد. در حالیکه در قدیم طبق سفارش حکما در شبهای طولانی زمستان، خوردن انار، کدو حلوایی، آجیل و خشکبار گرم و محصولات فصل زمستان مرسوم بوده است.
هندوانه دارای مزاج سرد و تر است و میوه فصل تابستان محسوب می شود. مزاج فصل زمستان سرد و تر است لذا خوردن این میوه در فصل سرما و بدتر از آن در چله زمستان و آنهم در شب (که خود شب هم دارای مزاج سرد و تر است) کاری کاملاً اشتباه می باشد. این کار قطعاً باعث غلبه بلغم در افراد می گردد و برای بدن بیماری و عوارضی را به همراه خواهد داشت. مخصوصاً برای افراد با مزاج بلغمی یا سالمندان که بیشتر بلغم آنها را اذیت می کند.
در قدیم حکما برای نگهداری میوه ها نیز تدابیر و اصول مفید برای سلامتی را مد نظر داشتند. مثلاً انگور را تبدیل به کشمش و مویز می کردند و در فصل پاییز که دارای طبع سرد و خشک است مصرف کشمش که دارای مزاج گرم و تر است را توصیه می کردند و در فصل زمستان که دارای طبع سرد و تر است مصرف مویز که دارای تری و رطوبت بخشی کمتری نسبت به کشمش است را توصیه می کردند.
توصیه می شود به جای هندوانه، سيب و گلابی خورده شود. البته در صورت خوردن آن در شب يلدا، هندوانه را خیلی کم، در ابتدای میهمانی و پیش از غذا خورده و مقداری آجيل مانند گردو، پسته، بادام و كشمش بخوريد تا آثار سردی هندوانه را كاهش دهد.
-انار: از مهمترین میوه های زمستانی در شب یلدا نه تنها سرشار از ويتامين است بلکه غنی از آنتی اکسيدانهای قوی است. الاژيک اسيد موجود در انار از بروز سرطان جلوگيری کرده و رشد تومورهای سرطانی را کند می كند .
انار برای سلامت قلب و عروق، جلوگیری از تصلب شريانها و سکته‌ها، جلوگيری از پيری زودرس و آلزايمر و پيشگيری از سرطانها بويژه سرطان پروستات مفيد است. تحقيقات نشان داده‌ که آب انار می تواند ازخطر بيماری قلبی و سکته مغزی بکاهد. مزاج انار با توجه به طعم آن متغير است. به طور كلی طبيعت اين ميوه سرد است و هر چه ترش تر باشد خشكی آن نيز بيشتر می شود انار شیرین آبدار، در نخستین شب زمستان میوه مناسبی است اما انار ترش، به‌ویژه برای افراد میانسال و یا لاغر یا افسرده یا کم‌خواب و به‌طور کلی افرادی که مزاج خشک دارند یا دچار سوءمزاج‌ها و بیماری‌های با طبیعت خشک هستند، میوه مناسبی نیست. طبع گلپر و نمك دریا گرم بوده و به همین دلیل است که همراه انار خورده می شوند و می توانند به معتدل شدن طبع انار کمک کننده باشند .
- انگور: طبيعتي گرم و تر دارد و مصرف آن باعث افزايش وزن، تقويت ريه و معده و روان شدن شكم و دفع مواد زائد از بدن مي شود.
- ازگيل :خواص دارويي اين ميوه از قديم مورد توجه بوده و بقراط مصرف آن را در درمان ترش كردن معده مفيد دانسته است. طبيعت ازگيل سرد و خشك است و زياده روي در مصرف آن در روزهاي سرد زمستاني توصيه نمي شود زيرا روي مزاج تاثير منفي دارد.
- پرتقال: مصرف پرتقال (خصوصا پرتقال تامسون) پس از شام، می‌تواند موجب نفخ (گاهی شدید) شود؛ با تاکید دوباره به عدم مصرف شام در این شب یا دست‌کم عدم مصرف میوه‌ها پس از شام، توصیه می‌کنیم در صورت تمایل تا یک و نیم ساعت پس از شام، از سیب یا به یا انار شیرین استفاده شود.
- خرمالو :طبع گرم و تري دارد، باعث تقويت معده مي شود، سكسكه را رفع مي كند، در درمان هموروئيد موثر است و از شدت سرفه هاي خشك مي كاهد. همچنين مصرف خرمالو به افراد لاغر توصيه مي شود چون اگر در فواصل غذا خورده شود اشتها را باز مي كند. البته قند اين ميوه زياد است و ديابتي ها نبايد در مصرف آن زياده روي كنند. از طرفي مصرف زياد خرمالو بروز مشكل يبوست را به همراه دارد.
- كدو حلوایی: طبيعتي گرم دارد، سینه را نرم و اخلاط و سرفه را آسان می‌کند. باعث خوابی راحت می شود. لذا کسانی که دچار کم‌خوابی هستند، کدو برای درمان کم‌خوابی آنها موثر است. تخم کدو ضد انگل است، بنابراین مصرف 75 تا 100 گرم تخم کدو برای افراد بزرگسال و 37 تا 50 گرم برای کودکان توصیه شده است. ابن‌سینا، حکیم مشهور اسلامی، کدو را برای رفع سردرد، بی‌خوابی و خستگی اعصاب تجویز می‌کرد. کدوی پخته را به بچه‌ها، پیرمردان و به کسانی که دچار بیماری عفونی شده‌اند و دوره نقاهت را می‌گذرانند، بخورانید.
- لبو: همچنین باید توجه شود که جرم چغندر یا لبو، می‌تواند موجب کمی یبوست شکم شود، ولی آبی که چغندر در آن پخته می‌شود، ملیّن طبع است؛ پس بهتر است لبو را با کمی از آب آن میل نمایید.
-ترشی ها: به‌طور کلّی هرگز نباید در مصرف ترشی‌ها زیاده‌روی کرد چون ترشی‌ها برای بافت‌های عصبی بدن مانند مغز و نخاع، دهانه معده، تاندون‌ها و لیگامان‌ها، پوست، و دهانه رحم زیان‌آورند و ضد خون‌سازی هم هستند. بنابراین، برای تامین سلامتی و دست‌کم برای شادابی و خوش‌رنگی پوست هم که شده، در ترشی خوردن به‌ویژه در فصل‌های سرد  سال، احتیاط کنید.
سالمندان و بیماران احتیاط کنند:
صدالبته بدیهی است که سالمندان و پیران، افراد سردمزاج یا مبتلایان به بیماری‌های دارای طبیعت سرد، (مانند مشکلات گوارشی چون ریفلاکس، نفخ یا بدهضمی، کم‌کاری تیروئید، کبد چرب، افسردگی‌ها و...) باید بیشتر در مصرف خوردنی‌های سرد احتیاط کنند.
توصیه برای مبتلایان به دیابت:
افراد دیابتی هم می‌توانند به اندازه معمول و با محدود کردن مصرف میوه‌ها و غذاهای دیگر، انار شیرین بخورند و از افزایش قند خون ناشتا نگران نباشند.
نوشیدنی های مناسب شب یلدا:
نوشیدنی‌های خوب فصل زمستان و شب یلدا هم اینهایند: انواع دمنوش های ایرانی با هل یا دارچین یا زعفران همراه با کمی عسل یا خرما، کشمش، مویز، توت خشک. شربت آبلیموی طبیعی با عسل، شربت خاکشیر و ... .
ممنوعات  شب يلدا:
تا احساس ضعف و گرسنگي نكرده ايد غذا نخوريد. مصرف ماهي و تخم مرغ با هم، خوردن شير يا بستني بعد از گوشت و تخم مرغ به عنوان دسر يا مصرف همزمان گوشت و لبنيات (مثل كباب همراه دوغ)، مصرف شيريني و ميوه بلافاصله بعد ازغذا، خوردن غذا همراه خيار (سالاد شيرازي با غذا)، مصرف همزمان ماست و مرغ (طبخ ته چين بدون استفاده از زردچوبه و زعفران) نيز در اين شب ممنوع است.
معمولاً افراد در مهمانی های شب چله پرخوری می کنند، توصیه می شود شامتان را در اول شب و مختصر و سبک که چندان هم چرب نباشد، میل کنید تا با مصرف سایر پذیرایی های شب چله دچار عوارض پرخوری نشوید.
مناسبتها را دریابیم:
بشر امروز، به دست خود به وادی تنهایی افتاده است و روز‌به‌روز تنهاتر می‌شود؛ مناسبت‌هایی چون یلدا، نوروز و اعیاد مذهبی، فرصت‌هایی ناب‌اند که مجالی برای با هم بودن‌‌های واقعی، زیارت پدر و مادر و دیگر بزرگ‌ترها، آگاهی از وضعیت همدیگر و... را فراهم می‌سازند؛ پس این فرصت‌های ناب را غنیمت بدانیم که شاید دیگر تکرار نشوند.
همچنین، چه پسندیده است که این شب دراز، انسان‌ها را به یاد لبخند تلخ یتیمان و شکم گرسنگان و تن لرزان تنگدستان و... بیندازد و این شب را به جشن نیکوکاری و پیروزی روشنایی بر تاریکی بدل نماید.

*دکترای روانشناسی، محقق و پژوهشگر مبانی طب سنتی –  اسلامی و ایرانی