آیا رهایی از اقتصاد نفتی شدنی است؟

به گزارش نما چند ماهی است که از کاهش کم سابقه قیمت جهانی نفت می گذرد و همین امر سبب شده که موضوع استقلال از درآمدهای نفتی که همواره تنها شعاری گوش نواز بود و چندین دهه از سوی مسئولان شنیده می شد، به امری بحرانی و در عین حال واقعی مبدل شود!

در واقع اقتصاد ایران از یک سو گرفتار تحریم های نفتی است و مشخص هم نیست که در آینده این تحریم ها برداشته خواهد شد یا خیر و از سوی دیگر گرفتار کاهش قیمت جهانی نفت نیز شده است و همین دو امر این موضوع را به ذهن متبادر می سازد که ایران چاره ای جز رهایی از نفت ندارد زیرا به قول وزیر کشور، نفت تمام شده و دیگر نفتی نیست که مسئولان بخواهند مخارج همیشگی را با آن تأمین کنند!

ردپای نفت در بودجه

حال اگر بخواهیم موضوع استقلال از درآمدهای نفتی را موشکافانه بررسی کنیم، ابتدا باید دانست که وابستگی اقتصاد ایران به نفت از همان ابتدای کشف نفت یعنی در سال های 1290 و درست زمانی که هنوز نهادهای ایران به خوبی شکل نگرفته بوند و سیستم مالی توسعه یافته ای نیز وجود نداشت که بتواند این درآمدهای سرشار را به طور کارا تخصیص دهد، به وجود آمد.

این موضوع در مقایسه با زمان کشف نفت در نروژ به خوبی می تواند علت وابستگی ایران و عدم وابستگی نروژ را به درآمدهای نفتی تبیین سازد. در واقع در نروژ درست عکس این قضیه اتفاق افتاد و نفت که حدود دهه 1970 در این کشور کشف شد، مقارن بود با توسعه یافتگی سیستم مالی این کشور و شکل گیری نهادهای آن و زمانی که درآمدهای سرشار نفت وارد این اقتصاد شد راهی نداشت جز اینکه تنها در خارج از کشور سرمایه گذاری شود و یا به بیانی به یک سرمایه زاینده برای اقتصاد نروژ تبدیل شود.

اما عکس این موضوع درست در اقتصاد ایران به وجود آمد و از ابتدای کشف نفت و ظهور درآمدهای نفتی در بودجه دولت ها، از همان ابتدا بخش زیادی از منبع هزینه کرد دولت ها مبتنی بر نفت شد و لذا این موضوع که همواره امری خوشایند برای دولت های مختلف در ایران بود فرصتی برای فکر کردن به این موضوع که در آینده نفت می تواند به پاشنه آشیل اقتصاد ایران مبدل شود، نگذاشت!

رهایی از اقتصاد نفتی پیش از انقلاب نیز در دستور کار دولت ها بود و بعد از انقلاب هم همین طور! اما تا وقتی مشکل جدی بر سر راه بهره­مندی از این درآمدهای خدادادی به وجود نیامده بود، این شعارهای رنگارنگ “استقلال از نفت” نیز تنها شعار بود و در همایش ها و میز گردها تنها از آن حرف زده می شد. اما حال که به واقع، مشکلاتی بر سر راه دسترسی به درآمدهای نفتی به وجود آمده تغییرات جدی در نحوه برخورد مسئولان با موضوع “استقلال از نفت” به وجود آمده است.

لکه های پاک نشدنی نفتی

در حقیقت در حالی که بیش از یک دهه از عمر حساب ذخیره ارزی می گذرد و با وجود قوانین نوشته شده در ارتباط با این حساب و اهدافی که در راستای رهایی بودجه دولت از درآمدهای نفتی دنبال می کرد، در اواخر دهه هشتاد تنها به یک حساب خالی از دلارهای نفتی تبدیل شده بود! طوری که مسئولان بر آن شدند تا نهاد جدیدی با ضمانت اجرایی بالاتر از حساب ذخیره ارزی ایجاد کنند که صندوق توسعه ملی نام گرفت.

از سال 1390که این صندوق ماهیت اجرایی پیدا کرد، حساب ذخیره ارزی کم کم رنگ باخت و تمرکز مسئولان عمدتاً بر روی نحوه ورود و خروج درآمدهای حاصل از فروش نفت به این صندوق بود و هدف این بود که دولت به هیچ وجه حق دست درازی به این صندوق نداشته باشد و تنها کسری های خود را از حساب ذخیره ارزی (که همچنان خالی از دلارهای نفتی بود) تأمین کند. از آن طرف به علت خاصیت همیشگی بودجه دولت در اقتصاد ایران که با کسری همراه است، دولت راهی نداشت جز دست­برد به منابع این صندوق که آمار چند مورد آن نیز در دسترس است از جمله مانند ماجرای برداشت 1/4 میلیارد دلاری دولت از صندوق توسعه ملی در اسفند 1392که با واکنش متناقض مسئولان در ارتباط با علت این برداشت و بعضاً تکذیب این برداشت محرز شده، همراه بود!

باید دانست که قطع وابستگی مستقیم بودجه به درآمد نفت که چندی است تیتر روزنامه ها و خبرگزاری ها شده است، از طریق وابستگی غیرمستقیم بودجه به درآمد نفت تأمین خواهد شد! بنابراین طرحی که جدیداً به مجلس ارائه شده نیازمند عزم راسخ مسئولان اجرایی کشور است و چنانچه این عزم نباشد تا زمانی که نفت در اقتصاد (حتی به صورت قطره ای هم وجود داشته باشد)، باز هم راه های غیرمستقیم زیادی برای تأمین کسری های بودجه دولت وجود دارد!

در واقع بودجه دولت ایران زمانی شفاف خواهد شد که وابسته به درآمدهای مالیاتی اخذ شده از مردم باشد و نه نفت! زیرا تا زمانی که نفت وجود داشته باشد، رانت جویی از سوی برخی مسئولان دانه درشت و افراد وابسته به آنان نیز وجود خواهد داشت و از آنجا که نمی توان رانت جویی را با هیچ گونه ابزار قانونی کنترل کرد لذا بودجه دولت ایران نیز به این آسانی ها شفاف نخواهد شد! شفافیت اطلاعات به معنای وجود اطلاعات کامل است و یکی از مشکلات اساسی در اقتصاد ایران که دامن گیر محققان نیز شده است، نبود اطلاعات کافی و درست است. بنابراین با عنایت به سیر تاریخی اقتصاد ایران (از زمان کشف نفت تا کنون) باید اذعان داشت که زمانی اطلاعات اقتصادی، در کشور ما شفاف خواهد شد که نفت از بودجه خارج شود و نفت هم زمانی از بودجه خارج خواهد شد که تمام شود!

البته فقط در یک صورت می توان انتظار شفافیت در بودجه را با وجود نفت وجود داشته باشد که عزم ملی برای قطع وابستگی به نفت از سوی مسئولان اجرایی و غیر اجرایی ایجاد شود و درآمدهای نفتی تنها صرف پس انداز برای نسل های آینده و سرمایه گذاری های مولد به منظور راه اندازی تولید و بهبود فضای کسب و کار در جامعه شود و به نظر می رسد که این، تنها راه است!