ربایندگان خاموش نفت و گاز ایران

به گزارش نما، ایران از کشورهایی است که میادین متعدد مشترک نفتی و گازی با همسایگانش دارد. میادین مشترک در طیف متنوعی در کشور پراکنده شده اند، اما بیشتر آن در نوار غربی و جنوبی کشور تا آب های گرم دریای عمان قرار گرفته است. براساس اطلاعات موجود، ایران ۲۸ میدان مشترک نفتی و گازی دارد. از این تعداد ۱۸ میدان نفتی، چهار میدان گازی و شش میدان دارای ذخایر نفت و گاز است. شرکت ملی نفت ایران تاکنون تولید از بیش از ۱۰ میدان مشترک نفت و گاز را آغاز کرده، اما تولید از ۱۸ مخزن مشترک هنوز آغاز نشده است.

میادین نفتی و گازی مشترک ایران در خشکی و دریا واقع شده است. از ۲۸ میدان مشترک، ۱۵ مخزن در آب های گرم خلیج همیشه فارس و ۱۳ مخزن در خشکی قرارگرفته اند.

مطابق مرزهای غربی و جنوبی ایران با کشورهای عربی، بیشتر میادین مشترک ایران نیز با این کشورها هم مرز است . عراق با ۱۲ میدان مشترک در راس همسایگان مشترک هیدروکربوری ایران قرار دارد. پس از آن امارات با هفت مخزن، عربستان سعودی با چهار مخزن، قطر با دو مخزن و کشورهای عمان، کویت و ترکمنستان هر یک با یک مخزن قرار گرفته‌اند.

مهم ترین موضوع در میادین مشترک نفتی و گازی، برداشت هر چه بیشتر از مخزن با اعتبار سرمایه گذاری در امر اکتشاف و استخراج است. با این همه چاره ای نیست که اعلام شود، حجم برداشت ایران از این میادین مشترک کمتر از همسایگان است.

شرایط برداشت ایران از میادین مشترک هیدرو کربوری

براساس آخرین اطلاعاتی که شرکت ملی نفت ایران در سال ۸۹ در این‌باره منتشر کرده و اطلاعات جدیدتر، تاکنون در دسترس نیست، مثلا برداشت عربستان از چهار میدان نفتی مشترک با ایران، بیش از ۱۰ برابر ایران است. به عبارت دیگر عربستان روزانه ۴۵۰ هزار بشکه منابع هیدروکربور برداشت می‌کند، اما برداشت ایران فقط ۴۲ هزار بشکه در روز است. حتی عراق نیز در برداشت از میادین مشترک بیش از دو برابر از ایران جلوتر است. این کشور از ۱۲ میدان مشترک نفتی با ایران روزانه ۲۹۵ هزار بشکه برداشت می‌کند حال آن که برداشت ایران روزانه ۱۳۰ هزار بشکه بیشتر نیست.سایر میادین نفتی و گازی مشترک ایران نیز چنین وضعی دارند، بماند که برداشت ایران از برخی میادین مشترک، مانند لایه نفتی پارس جنوبی که با قطر مشترک است، صفر است. حال آن که طرف قطری روزانه ۴۵۰ هزار بشکه نفت استخراج می کند. همچنین ایران هنوز کار اکتشاف و استخراج از برخی میادین مشترک تازه کشف شده در دریای خزر، مانند میدان سردار جنگل را به طور ملموس و قابل توجه شروع نکرده و گزارشی هم از آن در دست نیست.
کارشناسان دلایل متنوعی را برای کمبود برداشت ایران از میادین مشترک نفتی و گازی عنوان می کنند که از تحریم تا کمبود پول و سرمایه و فناوری و نوع قراردادهای نفتی ایران گسترده است.

اما اصلی‌ترین علت این موضوع در کم توجهی خلاصه می‌شود که نمود بارز آن را می‌توان در حوزه گازی پارس جنوبی به عنوان بزرگ‌ترین میدان مستقل گازی جهان مشاهده کرد.

در ادامه این گزارش به بررسی برخی از میادین مشترک که به اصطلاح ایران نیز در برداشت از این میادین فعالیت می‌کند می پردازیم.

آزادگان،بزرگترین میدان مشترک نفتی ایران

میدان نفتی آزادگان ـ که دارای دو بخش شمالی و جنوبی است ـ یکی از بزرگ‌ترین میادین نفتی جهان است که سال ۱۳۷۶ کشف شده و در محدوده‌ای به وسعت ۲۰ در ۷۵ کیلومتر در یکصد کیلومتری غرب اهواز و منطقه‌ای به نام دشت آزادگان واقع شده است. این میدان نفتی که در بخش عربی ـ عراق ـ از آن با نام مجنون یاد می شود، براساس تحقیقات و لرزه‌نگاری‌های موجود حدود ۳۳ میلیارد بشکه نفت خام با ضریب بازیافت ۶ درصد را در خود جای داده است. این در حالی است که سال ۱۳۷۸ نیز لایه جدیدی در آن میدان به ظرفیت ۲.۲ میلیارد بشکه کشف شده است.

بخش شمالی این میدان با مساحتی حدود ۴۶۰ کیلومتر مربع در حدود ۱۲۰ کیلومتری (غرب اهواز و غرب رودخانه کارون) در منطقه مرزی مشترک ایران و عراق واقع شده است. با توجه به اطلاعات و آماری که وزارت نفت اعلام کرده، تولید نفت در بخش جنوبی این میدان نفتی از سال ۱۳۷۸ با ظرفیتی حدود ۲۵ هزار بشکه آغاز شده و هم اکنون به میزان تقریبی ۵۰ هزار بشکه در روز ادامه دارد.

این شرایط در حالی است که توسعه میدان آزادگان در سمت عراق توسط غول نفتی ریال داد شل با سرعت هرچه تمام‌تر انجام می شود و این کشور کمپانی‌های نفتی چینی ازجمله شرکت ملی نفت چین را به همکاری طلبیده است. عراق از شهریور سال ١٣٩۲ تنها از میدان مجنون ـ که بخشی از میدان آزادگان جنوبی محسوب می شود ـ روزانه ۱۸۵ هزار بشکه نفت استخراج کرده و امیدوار است این میزان را بزودی به ۴۰۰ هزار بشکه در روز برساند.

میدان نفتی آزادگان همان طور که یکی از بزرگ‌ترین میادین نفتی جهان شناخته شده، تاکنون یکی از خبرسازترین میادین نفتی مشترک ایران با کشورهای همسایه نیز بوده است. هرچند این نوع اخبار مربوط به مناقشات مالکیتی نبوده و در این زمینه تقریبا مشکلی وجود ندارد، اما بحث توسعه و بهره برداری در این میدان همواره یکی از اصلی رین مناقشات داخلی کشورمان شناخته شده که تازه ترین آن، اخراج شرکت چینی سی ان پی سی از منطقه یاد شده از سوی وزیر نفت به دلیل کارشکنی‌های متعدد و وقت کشی بوده که باعث عقب ماندن کشورمان در برداشت از این میدان مشترک شده است.

البته این اخراج ها در میدان نفتی آزادگان مسبوق به سابقه است. اوایل سال ۲۰۰۱ میلادی شرکت ژاپنی ایندکس برای بهره برداری از این میدان انتخاب شد و با امضای قراردادی روند اداری انجام این پروژه صورت گرفت، اما با فشارهای مستقیم و غیرمستقیم آمریکا بر ژاپن و وضع برخی تحریم های بین‌المللی یکجانبه علیه ایران، این شرکت ژاپنی از این میدان خداحافظی کرد تا این که دولت ایران برای ادامه انجام کار به دنبال شرکای روسی یا هندی رفت که این روند هم با دخالت‌های ناجوانمردانه آمریکا به نتیجه نرسید تا این که پای چین به میادین نفتی ایران بخصوص میدان آزادگان با تمام ویژگی هایش باز شد.

هرچند آمریکا نتوانست چین را رسما از حضور در این میدان نفتی منصرف کند، اما با توجه به فشارهای بین المللی و البته کارشکنی‌ها و وقت کشی‌های متعددی که شرکت چینی طرف قرارداد ایران در این میدان داشت، در نهایت بیژن زنگنه اقدام به اخراج و خلع ید این شرکت چینی از مهم‌ترین میدان نفتی جهان کرد.

جالب است که شرکت چینی با گذشت مدت زمان زیادی که در ایران مشغول کار شده از مجموع ١٨٥ حلقه چاهی که باید براساس برنامه در فاز نخست توسعه این میدان به بهره برداری می رساند، فقط هفت حلقه چاه حفاری کرده، همچنین در حالی که پیمانکار چینی طرح (CNPCI) طبق قرارداد به استقرار ٢٥ دکل حفاری در این میدان سال ۲۰۱۴ میلادی ملزم شده بود، فقط برای افزودن یک دکل حفاری در این میدان مشترک برنامه ریزی کرد.

با این حال طرح جامع توسعه جدید میدان نفتی آزادگان جنوبی در دو فاز تعریف شده است که در فاز نخست توسعه، تولید٣٢٠ هزار بشکه نفت در روز و ١٩٧ میلیون فوت مکعب گاز پیش بینی و مقرر شده است این میزان تولید با حفر ١٨٥ حلقه چاه، ٥٢ ماه پس از تصویب طرح جامع تجدیدنظر شده توسعه میدان محقق شود. بر این اساس، افزایش تولید نفت این میدان به روزانه ٦٠٠ هزار بشکه نیز در فاز دوم توسعه میدان مدنظر قرار دارد. این در حالی است که حداکثر میزان استخراج نفت ایران از این میدان مشترک ۵۰ هزار بشکه در روز گزارش شده است.

هرچند اهمیت این میدان نفتی ـ گازی مشترک بین ایران و عراق برای کشورمان از بابت وجود ذخایر عظیم کربوهیدراتی در این مخزن مطرح است، اما با توجه به پیر شدن برخی چاه های نفت در ایران این میدان جوان با توجه به ظرفیت‌های بالقوه ای که دارد می تواند به عنوان یکی از امیدهای صنعت نفت کشورمان برای حفظ تولید روزانه و ارتقای جایگاه ایران در اوپک نیز مطرح باشد.

میدان نفتی سلمان

میدان نفتی سلمان یکی از میادین نفت و گاز بسیار غنی در آب های خلیج همیشه فارس و در محدوده جزیره لاوان واقع است. براساس قوانین بین المللی مالکیت ۷۰ درصد از آن متعلق به ایران و ۳۰ درصد باقیمانده در اختیار امارات متحده عربی قرار دارد.

ابعاد این میدان نفتی مشترک ایران و امارات تقریبا ۱۱ کیلومتر در ۱۴ کیلومتر برآورد شده است. براساس آمارهای ارائه شده، سلمان دارای ۴۴ حلقه چاه نفتی و ۱۰ حلقه چاه گازی است. اگر بخواهیم اوضاع کشورمان در استخراج نفت و گاز در این میدان مشترک گازی را برآورد کنیم، درمی یابیم اوضاع کشورمان در برداشت از بخش نفتی این میدان مشترک بسیار مناسب‌تر از محصول گازی آن است و براساس برخی شواهد برداشت گازی در حد صفر است.

در مطالعات اولیه از این میدان نفت و گاز مشترک بین ایران و امارات متحده عربی، برآورد شده بود این میدان حدود ۴.۵ میلیارد بشکه نفت را در خود جای داده در صورتی که به دلیل شرایط زمین شناسی این مخزن، فقط ۱.۶ میلیارد بشکه از آن قابل استخراج است و با توجه به استخراج هایی که تاکنون در این میدان صورت گرفته تنها نیم میلیارد بشکه از ذخایر نفتی میدان سلمان باقی مانده است. از سوی دیگر سهم ایران از این میدان نفتی ۴.۶۷ درصد برآورد شده است.

در بخش ایرانی میدان نفتی سلمان ۴۲ حلقه چاه نفتی حفر شده که از این تعداد چاه ۲۵۰ هزار بشکه مایعات هیدروکربوردار استخراج می شود و با توجه به ترکیب مواد خارج شده از این چاه ها تنها ۵۰ درصد نفت به دست می آید و براساس آمار روزانه ۶۰ هزار بشکه نفت از این میدان نفتی استخراج شده است. در حالی که کشور امارات عربی متحده از میدان ابوالبخوش (نام عربی سلمان) روزانه ۴۰ هزار بشکه نفت از ۷۰ حلقه چاه به دست می آورد و تاکنون در مجموع ۴۰۰ میلیون بشکه نفت از میدان یاد شده به دست آورده است.

میدان نفتی دهلران

میدان نفتی دهلران گرچه براساس اطلاعات اولیه به طور کامل در داخل مرزهای خاکی کشورمان قرار گرفته بود، اما مطالعات نهایی پس از خاتمه جنگ تحمیلی بیانگر آن است که بخش هایی از میدان نفتی دهلران داخل خاک عراق قرار دارد و همین موضوع باعث بروز اختلافاتی میان دو کشور شده است.

میدان نفتی مشترک دهلران در ۲۲ کیلومتری شهری با همین نام واقع شده است. براساس مطالعات تخصصی طول و عرض این میدان به ترتیب ۴۸ و ۸ کیلومتر تعیین شده و دارای ۴۲۱۲ میلیون بشکه نفت خام و حدود ۶۳۵ میلیون مترمکعب گاز طبیعی است.

این میدان نفتی سال ۱۳۵۱ شمسی کشف شد و با حفر یک حلقه چاه بهره برداری از آن آغاز شد. میدان نفتی دهلران دارای نفتی با ۴۳.۳ درجه API و ۲.۷ وزنی گوگرد بوده و تاکنون در مجموع ۲۳ حلقه چاه در آن حفر شده است. در این بین از ۲۳ چاه حفر شده تعدادی به دلیل مشکلات حفاری متروکه شده اند.

در بخش ایرانی این میدان نفتی مشترک هم اکنون ۱۲ حلقه چاه مشغول به کار است که روزانه ۲۴ هزار بشکه نفت را به صنعت نفت کشورمان تحویل می دهد این در حالی است که با توجه به مشترک بودن این میدان نفتی با ابوغریب در کشور عراق و سرمایه گذاری های گسترده شرکت های خارجی در این میدان نفتی در خاک عراق، لزوم توسعه و البته انجام امور تحقیقاتی هرچه بیشتر بر هیچ کس پوشیده نیست، چون در غیر این صورت میزان برداشت کشور عراق بیشتر از ایران یا مالک اصلی این میدان خواهد شد و این اتفاق ارمغانی بجز زیان مالی و ملی برای ایران به دنبال نخواهد داشت.

میدان نفتی اسفندیار

اسفندیار نام یکی دیگر از میادین مشترک نفتی میان ایران و کشور عربستان است که در بخش عربی از آن به نام میدان نفتی لؤلؤ یاد می شود و سال ۱۳۴۵ شمسی توسط شرکت آیپک در تاقدیس اسفندیار کشف شد. این میدان نفتی در ۹۵ کیلومتری جنوب غربی جزیره خارک قرار گرفته و با توجه به بررسی های لرزه نگاری و طرح نقشه های سه بعدی حاوی ۵۳۲ میلیون بشکه نفت خام درجا با درجه سبکی ای. پی. آی ۳۰ به عنوان یکی از پرمتقاضی‌ترین محصولات نفتی در بازار های جهانی است.

هرچند براساس شواهد هنوز هیچ یک از طرفین در این میدان نفتی اقدام به برداشت نکرده اند ولی با توجه به شتاب برداشت نفت از میادین مشترک از سوی شرکای ایران،بی تردید عربستان نیز پس از امضای قرارداد با کنسرسیومی خارجی بزودی مشعل برداشت نفت را از میدان یاد شده روشن می کند و هر روز کمتر از روز قبل نفت برای بخش ایرانی باقی خواهد گذاشت. این در حالی است که در بخش ایران برسر طرح های توسعه یا بهره برداری اما و اگرهای فراوانی وجود داشته و دارد و شرکت های خارجی بسیاری در این میدان آغاز به کار کردند اما در نهایت هنوز برداشت نفتی از این میدان صورت نگرفته است.

این در حالی است که براساس قراردادهای موجود مقرر است با توسعه میدان اسفندیار و سرمایه گذاری ۴۰۰ میلیون یورویی در آن، روزانه ۱۲ هزار بشکه نفت استخراج و روانه بازارهای بین المللی شود؛ اما ظاهرا اسفندیار هنوز برای ایران دستاوردی نداشته و درگیر کاغذبازی های توسعه ای و تعیین سرمایه گذار است.

با این اوصاف و کاهش نسبی تحریم های غرب علیه ایران و بازشدن جریان پول و فناوری بالادستی نفتی به سوی ایران انتظار می رود وزارت نفت به سرعت این میدان را تعیین تکلیف کند.

میدان نفتی- گازی هنگام

تنها میدان نفتی ـ گازی مشترک ایران با کشور عمان که در استان هرمزگان و تنگه هرمز قرار گرفته میدان نفتی هنگام یا اخوی غربی نام دارد. این میدان نفتی گازی سال ۱۳۵۴ شمسی توسط شرکت سفیران کشف و پس از تائید وجود هیدروکربور در منطقه معلوم شد میزان دو تریلیون مترمکعب گاز نیز در این میدان موجود است.

در این میدان مشترک نفتی ـ گازی باز هم اختلافاتی میان دو کشور ایران و عمان وجود داشته، اما با توجه به این که حدود ۸۰ درصد آن در آب ها و مرز بین المللی ایران واقع شده است این گونه می توان گفت که کمترین مشکل بین دو کشور در این میدان گازی رخ داده، چون پس از اکتشاف هر دو کشور شروع به برداشت زودهنگام از مخزن نفتی گازی هنگام کرده و در این زمینه به فعالیت های توسعه ای نیز دست زده اند.

برآورد شده است میزان برداشت زودهنگام نفت ایران از این مخزن روزانه ۲۰ هزار بشکه و در بخش گازی ۴۰ میلیون فوت مکعب بوده است. در حالی که عمان به دلیل شرایط جغرافیایی مخزن توانسته در این میدان تنها ۱۰ هزار بشکه نفت استخراج کند. محصولات گازی و نفتی ایران از این میدان مشترک با استفاده از خط لوله برای تفکیک اولیه به جزیره قشم انتقال داده می شود و در نهایت بازهم با استفاده از خط لوله برای صادرات یا مصرف داخلی به جزیره سیری می‌رود. با توجه به اهمیت تولید محصولات نفتی و گازی این میدان نفتی ـ گازی برای ایران و البته کیفیت بالای نفت سبک استخراج شده ایران از آن، لزوم اجرای طرح های توسعه و سرمایه گذاری های بیشتری در آن مشاهده شد و با استفاده از تجارب داخلی و البته سرمایه گذاری های خارجی، در سال ۱۳۹۰ مقام های مسئول از جلوافتادگی ۵ درصدی ایران نسبت به عمان در برداشت از این میدان خبر داده و ظرفیت برداشت روزانه ایران را با اتمام طرح های توسعه چیزی حدود روزانه ۳۰ هزار بشکه نفت در روز اعلام کردند در حالی که عمان تنها حدود ۱۰ هزار بشکه نفت از هنگام به دست می آورد.

میدان نفتی نصرت

میدان نفتی نصرت در ۳۵ کیلومتری جنوب شرقی جزیره سیری قرار گرفته است. نصرت نیز یکی از میادین مشترک نفتی در آب های خلیج فارس است که با میدان نفتی فاتح کشور امارات ذخایر مشترکی را در خود جای داده است.

میدان نصرت سال ۱۹۶۶ از سوی شرکت نفت ابوظبی کشف و تولید از آن ازسال ۱۹۶۹ به وسیله این امیرنشین آغاز شده است. در حالی که اولین چاه اکتشافی ایران در سال ۱۳۶۰ توسط شرکت نفت فلات قاره در این میدان حفاری و بهره برداری ایران از این میدان از سال ۱۳۶۵ بااستفاده از فشار طبیعی داخل مخزن آغاز شد.

براساس آمار، متوسط تولید میدان نصرت سال ۱۳۷۰، ۳۳۰۰ بشکه در روز بود و کل تولید نفت خام آن در پایان سال ۱۳۸۰ حدود ۳۱ میلیون بشکه رسید. با توجه به کاهش حجم تولید و البته با در نظر گرفتن ۱۸۸ میلیون بشکه حجم نفت خام در جای میدان نصرت، سال ۱۳۸۹ طرحی به منظور افزایش تولید، ارزیابی و توسعه این میدان نفتی مشترک در قالب قرارداد بیع متقابل تعریف شد که هدف آن افزایش تولید نفت خام و دستیابی به حداکثر تولید ۱۶ هزار و ۴۵۰ بشکه نفت در روز بود. اما احتمالا طرح افزایش تولید میدان مشترک نفتی نصرت با غیراقتصادی شدن آن منتفی شده است، چراکه به گفته یکی از مدیران شرکت فلات قاره ۹۸ درصد برداشت از این میدان به دلیل تزریق آب از سوی طرف اماراتی، منتفی و تنها ۲ درصد ذخایر نفت آن قابل برداشت است.

به گفته مقامات وزارت نفت، هزینه حفر یک چاه چه در میدان نصرت و چه در دیگر میادین دیگر حدود ۳۵ میلیون دلار است و با توجه به این که هزینه های تولید برای همه میادین نفتی یکسان است، بهتراست به جای سرمایه گذاری در این میدان در همه میادین مشترک (مثل هنگام، فروزان و سلمان) که تولید آنها بیشتر از میدان نصرت است، سرمایه گذاری شود.