تفاوتی در نوع نزول قرآن با سایر كتب آسمانی

حجت‌الاسلام علی تبریزی - همه کتب آسمانی از یک مأموریت و وظیفه مشترک برخوردار بودند و آن وظیفه چیزی نبود جز هدایت انسان‌ها. خداوند در بازه‌های زمانی مشخص و به فراخور شرایط زمانی و مکانی و فهم بشر کتاب‌هایی را برای هدایت و راهنمایی به سوی کمال نازل کرد. البته در بین این کتب آسمانی صحیفه‌هایی نیز بر برخی انبیاء فرستاده می‌شد که بنا بر نظر برخی از دانشمندان تعداد آنها بسیار بیشتر از تعداد کتب آسمانی بوده است. در بین کتب آسمانی پنج کتاب مختص پنج نبی اولوالعزم است؛ «صحف» برای ابراهیم(ع) و نوح(ع)، «تورات» برای موسی(ع) و «انجیل» برای عیسی(ع) بود و جامع‌ترین و آخرین کتاب آسمانی «قرآن مجید» است. این کتب چراغ راه بشر در مسیر نیل به کمال بوده و هست و اگر نبودند انسان از ریل بندگی خارج می‌شد و دچار انحراف در نوع عبادت و بندگی می‌گردید.

در اینکه قرآن کریم در ماه مبارک رمضان نازل شده شکی نیست و مؤید این کلام آیات کلام‌الله است. در سوره قدر به نزول قرآن در شب قدر تأکید می‌شود؛ اما این اشاره با توجه به مشخص‌نبودن دقیق زمان شب قدر اشاره‌ای تلویحی محسوب می‌شود. اما در آیه 185 سوره بقره این اشاره از وضوح کامل برخوردار است: «شَهْرُ رَمَضانَ الّذی أُنْزِلَ فیهِ الْقُرْآنُ هُدًی لِلنّاسِ وَ بَیناتٍ مِنَ الْهُدی وَ الْفُرْقانِ...»

یک تفاوت در نزول قرآن با سایر کتب آسمانی

نکته جالب این است که به غیر از قرآن کریم سایر کتب آسمانی نیز در این ماه نازل شده‌اند. در حقیقت این ماه، ماه نزول کتب آسمانی است که این مسئله نیز نشانگر رحمت و توجه ویژه خداوند به این ماه مبارک است. البته در خصوص نزول قرآن و سایر کتب یک تفاوت ویژه وجود دارد که مورد اتفاق نظر دانشمندان مختلف است. برخلاف قرآن که به صورت دفعی و تدریجی بر قلب پیامبر اکرم(ص) نازل گردید، سایر کتب آسمانی به صورت دفعی و یکباره بر پیامبران گذشته نازل شده است.

اثبات این مسئله در قرآن نیز بیان شده آنجا که می‌فرماید: «و قال الَّذینَ کفَروا لولا نُزِّلَ عَلیه الْقُرآنُ جُملَةً واحدَةً کذلک لِنُثّبِّتَ بِه فُؤادَک و رَتَّلناهُ تَرتیلاً»(1) «کفار گفتند: چرا قرآن یک باره بر پیغمبر نازل نشد؟! بدین سان ما قرآن را نازل کردیم تا قلب تو را استوار داریم، لذا قرآن را به‌تدریج بر تو خواندیم»؛ همین امر را تأیید می‌کند».(2)

این آیه اولا اثبات می‌کند که قرآن کریم نزول تدریجی داشته است؛ اما در کنار آن به صورت ضمنی تأیید می‌کند که نزول کتب انبیای گذشته دفعی بوده است. زیرا اگر آنها نزول تدریجی داشتند باید قرآن در پاسخ یهودیان می‌فرمود که نزول قرآن نیز مانند سایر کتب الهی تدریجی بوده؛ ولی چنین نفرمود. این در حالی است که در موارد مشابه دیگر قرآن در پاسخ اعتراض‌های نابه‌جای آنها جواب صریح می‌دهد. برای مثال وقتی گفتند «چرا این رسول مانند سایر مردم غذا می‌خورد و در بازار راه می‌رود؟» (3) چنین فرمود: «و پیغمبرانی پیش از تو نفرستادیم، جز آنکه می‌خوردند و در بازارها راه می‌رفتند» (4) پس سکوت قرآن در اینجا در حقیقت تأیید نزول دفعی کتب انبیای گذشته است. البته ادله دیگری برای اثبات نزول دفعی کتب انبیای گذشته وجود دارد.

اما در خصوص قرآن این مسئله در بین صاحب نظران مسلم است که نزول تدریجی داشته و به مدت 23 (طبق قول مشهور) یا 20 سال به طول انجامیده است. البته این نکته را نباید از نظر دور داشت که آغاز نزول تدریجی قرآن از ماه رمضان نبوده و از بعثت یعنی 27 ماه رجب شروع شده است. البته نزول دفعی قرآن در شب قدر بر قلب نازنین پیامبر اسلام(ص) واقع شده است.

اقوال مختلف درباره تعداد صحیفه‌های آسمانی

در آیات پایانی سوره اعلی بر این نکته اشاره می‌شود که بر تعدادی از انبیاء الهی صحیفه نازل شده است: «إِنَّ هَذَا لَفِی الصُّحُفِ الأولَی؛ صُحُفِ إِبْرَاهِیمَ وَمُوسَی» «قطعا در صحیفه‌های گذشته این [معنی] هست؛ صحیفه‌های ابراهیم و موسی.» (5) البته در اینکه چه تعداد صحیفه بوده و بر کدام یک از پیامبران نازل شده بین دانشمندان اختلاف‌نظر است. برخی به 100 و عده‌ای به 110 صحیفه آسمانی اشاره کرده‌اند که مطابق بیشتر اقوال اغلب آنها بر شیث نبی و مابقی بر ابراهیم(ع)، ادریس(ع) و بر حضرت موسی قبل از نزول تورات نازل شده‌اند. البته این‌طور به نظر می‌رسد که قول صحیح‌تر این است که مطابق قرآن تنها اجمالا بر وجود آنها صحه گذارده و به شماره آنها اشاره نکنیم. نکته دیگر این است که نزول صُحف بر ابراهیم(ع) در نخستین شب از ماه رمضان بوده و این مسئله در روایت نبوی نیز آمده است. پیامبر اکرم(ص) فرمود: «صحف حضرت ابراهیم(ع) در نخستین شب ماه رمضان نازل گردید». (6)

نام کدام کتب در قرآن آمده است؟

در قرآن به نام چهار کتاب آسمانی تصریح شده است. اولین کتاب خود قرآن کریم است. کتاب دیگر زبور داود نبی(ع) است. «زبور» در لغت به معنای «کتاب» است که جمع آن «زُبُر» در قرآن آمده است: «کلُّ شَیءٍ فَعَلُوهُ فِی الزُّبُرِ؛ و هر چه کرده‌اند در کتاب‌های اعمالشان درج است». (7) همچنین قرآن فرموده است: «وَ آتَینَا دَاوُودَ زَبُورًا؛ و به داوود زبور بخشیدیم». (8) کتاب شریف زبور پس از 482 سال از نزول کتاب «تورات» و بنا به نقل ابن کثیر، در دوازدهم ماه مبارک رمضان نازل شد.

سومین کتاب تورات موسی(ع) است. تورات، لفظ عبرانی به معنای تعلیم و شریعت است. قرآن مجید می‌فرماید: «نَزَّلَ عَلَیک الْکتَابَ بِالْحَقِّ مُصَدِّقًا لِّمَا بَینَ یدَیهِ وَأَنزَلَ التَّوْرَاةَ وَالإِنجِیلَ...؛ این کتاب را در حالی که مؤید آن چه [از کتاب‌های آسمانی] پیش از خود می‌باشد، به حق [و به‌تدریج] بر تو نازل کرد و تورات و انجیل را پیش از آن برای رهنمود مردم فرو فرستاد». جالب اینجاست که کتاب مقدس تورات نیز در ششم ماه مبارک رمضان بر پیامبر رهایی بخش بنی اسرائیل از جور و ستم فرعونیان، نازل شد.

چهارمین کتاب آسمانی مذکور در قرآن انجیل است. انجیل، لغت یونانی به معنای «بشارت» است: «وَقَفَّینَا عَلَی آثَارِهِم بِعَیسَی ابْنِ مَرْیمَ مُصَدِّقًا لِّمَا بَینَ یدَیهِ مِنَ التَّوْرَاةِ وَآتَینَاهُ الإِنجِیلَ فِیهِ هُدًی وَنُورٌ وَمُصَدِّقًا لِّمَا بَینَ یدَیهِ مِنَ التَّوْرَاةِ وَهُدًی وَمَوْعِظَةً لِّلْمُتَّقِینَ؛ و عیسی پسر مریم را به دنبال آنان (پیامبران دیگر) درآوردیم، در حالی که تورات را که پیش از او بود تصدیق داشت و به او انجیل را عطا کردیم که در آن هدایت و نوری است و تصدیق‌کننده تورات قبل از آن است و برای پرهیزگاران رهنمود و اندرزی است». (9) نزول انجیل نیز در ماه مبارک بوده و بنا به نقلی در روز سوم این ماه واقع شده است. (نقل‌های دیگری مبنی بر نزول در روز 13 یا 18 ماه رمضان نیز وجود دارد.)

البته بنا به شهادت تاریخ از تورات و انجیل یا همان عهدین (یعنی عهد عتیق و عهد جدید) چیزی بر جای نمانده است و آنچه هم اکنون وجود دارد، کتاب‌های اصلی نیست؛ بلکه برداشت‌هایی از آن کتب شریف است که از سوی پیشوایان مذهبی آنها تدوین و منتشر شده و بی‌تردید، دچار تحریف و کاستی‌های فراوان است.

چرا همه کتب آسمانی در این ماه نازل شده‌اند؟

البته در اینکه چرا همه کتب در ماه مبارک رمضان نازل شده‌اند دلیل قطعی در دست نیست لکن می‌توان حکمت‌هایی را برای این موضوع متصور شد.

- رمضان برترین و پر فضیلت‌ترین ماه سال، ماه برکت و رحمت و مغفرت الهی، ماهی که روزهایش برترین روزها و شب‌هایش برترین شب‌هاست. پس چه ماهی بهتر از این ماه برای نزول کتب آسمانی!؟

- وجود شب قدر در این ماه که شب تعیین سرنوشت و تقدیر مقدرات برای بشر است نه فقط برای مسلمانان.

- در اهمیت این ماه مبارک و ارزش و منزلت آن کتب آسمانی شکی نیست؛ لذا تأثیر و تاثّر این دو مقوله بر هم را می‌توان دو طرفه دانست. در واقع نزول كتب آسمانی در اين ماه‌، به آنها جلوه و منزلتی ويژه بخشيده است‌. گویی خداوند متعال خواسته که با همزمانی اين دو امر مبارک، فروغی از نورانيت كتب آسمانی را بر اين ماه مهم و تأثيرگذار بر سرنوشت معنوی انسان‌ها، پرتوافكن كند و همچنین از رهگذر منزلت اين ماه شريف به كتب آسمانی رنگ و جلایی ديگر ببخشد.

البته در خصوص نزول دفعی قرآن در شب قدر علاوه بر موارد فوق دلایل دیگری نیز وجود دارد. در حقيقت انتخاب چنين شبی برای نزول قرآن‌، از پيوندی ناگسستنی ميان تقدیر و سرنوشت انسان‌ها و حیات مادی و معنوی آنها با محتوای قرآن‌ حكايت دارد.