چرا در نماز لازم است خانم ها عقب تر از آقایان بایستند؟

به گزارش نما، چرا در هنگام نماز، "مرد باید جلوتر از زن بایستد؟" برای دانستن این موضوع و خواندن نظر علما و مراجع تقلید در این باره ما را در خواندن این گزارش همراهی کنید.

از آنجا که زن همانند گل است و خواسته یا ناخواسته چشم های محرم یا غیر محرم را می رباید، شارع مقدس برای صیانت زن، دستوراتی واجب یا مستحبی را در نماز یا غیر آن داده است؛ آب ریختن به دست ها از داخل آرنج هنگام وضو، کنار هم قرار دادن پاها هنگام قیام، ابتدا زانوها را روی زمین قرار دادن پیش از رفتن به سجده، گذاشتن آرنج ها و شکم بر زمین و چسباندن اعضای بدن به یکدیگر هنگام سجده و... همگی نشان دهنده آن است که این کارها مانع از در معرض دید قرار گرفتن برجستگی های بدن زن به ویژه در نماز که با نشستن و برخاستن و رکوع و سجود همراه است خواهد بود - تصور این امر به ویژه در زنانی که چادر نمی پوشند راحت تر است - از جمله دستورات دیگر برای صیانت زن جلوتر قرار گرفتن مردان از زنان در هنگام نماز با تأکید بیشتر و در جاهای دیگر با تأکید کمتری است.

این ادب، از نوع حرکت حضرت موسی(ع) و دختر حضرت شعیب به خوبی نمایان است. هنگامی که دختر حضرت شعیب به درخواست پدرش از حضرت موسی(ع) دعوت کرد. براساس برخی روایات، دختر برای راهنمایی، از پیش رو حرکت می کرد و موسی از پشت سرش. باد بر لباس دختر می وزید و ممکن بود لباس را از اندام او کنار زند، حیا و عفت موسی اجازه نمی داد چنین شود به دختر گفت من از جلو می روم، بر سر دو راهی ها مرا راهنمایی کن. حاصل آن که دلیل این حکم، روایات متعددی است که از پیشوایان معصوم رسیده است و شاید یکی از حکمت های آن چنان که گفته آمد اهتمام و اصرار شارع بر حفظ عفت و حیای زنان و دور نگه داشتن مرد از توجه به غیر خدا هنگام نماز باشد.

چرا در نماز لازم است خانم ها عقب تر از آقایان بایستند ؟ حتی اگر آقا محرم باشد ؟

فقهاء در لزوم و عدم لزوم عقب تر ایستادن خانم ها از مردها در نماز اختلاف نظر دارند و لزوم این مسئله مورد اتفاق تمام فقهاء و مراجع تقلید نیست. بلکه بعضی از مراجع معظم تقلید حکم به لزوم عقب ایستادن خانم ها داده اند. اما بعضی دیگر از مراجع این حکم را لازم ندانسته و فرموده اند: اگر جلوتر از مرد هم بایستد اشکال ندارد، ولی بهتر است زن عقب تر از مرد بایستد و بعضی دیگر عقب تر ایستادن زن از مرد را احتیاط مستحب دانسته اند و بعضی هم جلوتر ایستادن زن و یا مساوی با مرد ایستادن زن را مکروه می دانند. (توضیح المسائل مراجع، سید محمد حسن بنی هاشمی، انتشارات اسلامی جامعه مدرسین، قم، چاپ 17، 1390ش، ج1، مسئله886.)

اما در مورد چرایی و علت لزوم عقب تر ایستادن خانم ها از آقایان حتی از محرم های خود، می گوییم که از دیدگاه آموزه های دینی، روح و کمال تمام عبادات به حضور قلب و توجه آن، به درگاه ذات حق تعالی می باشد، به گونه ای که هیچ عبادتی، بدون توجه قلبی، مورد قبول و رحمت ذات حق تعالی واقع نمی شود چنانچه در روایتی رسول اسلام (ص) فرموده: همانا بهره ای از نمازت نداری، مگر به همان مقدار که توجه به خدا داشته باشی.

حضرت در کلام دیگری فرمودند: خدای تعالی را به گونه ای عبادت کن که گویی او را می بینی، که اگر تو او را نمی بینی، او تو را می بیند(امام خمینی، سر الصلوة، چاپ پیام آزادی،تهران، ص 49-51.) و حضرت امام خمینی (ره) فرمودند: فوائد و نتایجی که در آیات و روایات، برای عبادت و نماز بیان کردند، بدست نمی آید، مگر آن که، حضور قلب باشد(امام خمینی، سر الصلوة، چاپ پیام آزادی،تهران،ص53.) و به همین خاطر است که در اسلام برای نماز آداب و شرایط خاصی ذکر شده است تا حضور قلب در نماز حفظ شود و از چیزهایی که باعث پرتی حواس و از بین رفتن حضور قلب می شود نهی شده است.

مثلا فرموده اند: در حال نماز، به اطراف نگاه نکنید، با دست و بدن خود بازی مکنید، نگاه به نقش انگشتر و کتاب نکنید، گوش به حرف های دیگران مکنید، مکان نماز زنان از مردان جدا باشد و یا بین آنان مانع و حائلی وجود داشته باشد و زنان عقب تر از مردها بایستند و...

در مجموع به نظر می رسد اگر گفته شده است که خانم ها باید عقب تر از مردها بایستند شاید بدین خاطر است که زنان با توجه به ساختار وجودی و طبیعی آنها از زیبایی ها و جذابیت های خاصی برخوردار هستند که اگر در نماز جلوتر از مردها حتی مردان محرم خود بایستند چه بسا ناخواسته ممکن است باعث جلب توجه مردها و حواس پرتی و از بین رفتن حضور قلب آنها در نماز بشوند، این در حالی است که معمولا ویژگی های جسمی مردها موجب جلب توجه زنان نمی شود.

به نظر می رسد یکی از حکمت های این که در آموزه های دینی دستور داده اند زن جلوتر و یا مساوی با مرد نماز نگذارد و عقب تر از مرد بایستد همین مساله باشد.

فاصله زنان و مردان در نماز چقدر باید باشد؟

آیا قرار دادن حائلی مانند پرده میان آنها لازم است؟

آیا در این موضوع، فرقی بین محرم و نامحرم هست؟ و در نماز فرادی و جماعت چطور؟

در پاسخ به سوالات بالا دو نظر عمده بین مراجع عظام تقلید وجود دارد:

نظر اول:

برخی از مراجع، ایستادن زن در کنار مرد و حتی جلوتر از او به هنگام نماز را نه حرام می دانند و نه باعث بطلان نماز؛ بلکه آن را فقط مکروه می دانند. برای رفع این کراهت هم یا بینشان حائلی مانند پرده قرار دهند یا حداقل پنج متر (ده زراع) فاصله بگیرند.

بنابر نظر این بزرگان، بهتر است زن، طوری بایستد که جای سجده او کمی از جای ایستادن مرد عقب تر باشد.

نظر این گروه از مراجع در رعایت فاصله:

حضرت امام (ره) می نویسد:مستحب است زن عقب تر از مرد بایستد و سجده گاه او از محل ایستادن مرد کمی عقب تر باشد.

آیات عظام گلپایگانی، بهجت و صافی به حکم بالا این را هم اضافه می کنند که:مکروه است زن در نماز جلوتر از مرد یا مُحاذی با او بایستد.

همانگونه که ملاحظه می شود ایشان هیچ حکمی به وجوب و یا لزوم رعایت فاصله نمی کنند.

نظر این گروه از مراجع درباره نمازی که در آن فاصله گفته شده رعایت نشده است:

امام خمینی ره:

اگر زن برابر [یعنی در کنار] مرد یا جلوتر بایستد و با هم وارد نماز شوند، بهتر آن است که نماز را دوباره بخوانند.

برخی از مراجع، ایستادن زن در کنار مرد و حتی جلوتر از او به هنگام نماز را نه حرام می دانند و نه باعث بطلان نماز؛ بلکه آن را فقط مکروه می دانند. برای رفع این کراهت هم یا بینشان حائلی مانند پرده قرار دهند یا حداقل پنج متر (ده زراع) فاصله بگیرند

آیات عظام گلپایگانی و صافی:

اگر زن برابر مرد [یعنی در کنار] یا جلوتر بایستد نماز هر دو صحیح است چه با هم وارد نماز شوند یا به ترتیب.

هرچند آیة الله بهجت (ره) تصریح به این حکم ندارند؛ اما از اشتراک نظری که با این گروه داشتند به دست می آید که حکم ایشان در این باره نیز صحیح بودن نماز زن و مرد در این صورت است.

آیة الله زنجانی :

اگر زن برابر مرد [یعنی در کنار] یا جلوتر، بدون رعایت فاصله مناسب بایستد و با هم وارد نماز شوند احتیاط مستحب آن است که نماز را دوباره بخوانند و اگر یکی بعد از دیگری به نماز بایستد احتیاط مستحب آن است که نمازش را دوباره بخواند.

مقام معظم رهبری در پاسخ به این سوال که:آیا اقامه نماز در مکانهایی مثل حرم امام رضا (علیه السلام) که برخی خانمها جلوتر از آقایان ایستاده اند یا برعکس، جایز است؟ می نویسند:

اگر بین زن و مرد مقداری (حداقل به اندازه یک وجب) فاصله باشد، جلوتر بودن زن یا همردیف بودن او با مرد اشکال ندارد و نمازشان صحیح می باشد.

همانگونه که قبلا بیان شد؛ بنابر نظر این بزرگواران، رعایت نکردن فاصله بین زن و مرد در نماز، موجب بطلان نماز هیچکدام نشده و الزامی به خواندن دوباره آن وجود ندارد.

نظر دوم:

برخی مراجع نیز بر این نظرند که زن باید [یعنی واجب است] در نماز عقب تر از مرد بایستد؛ بنابراین اگر زن جلوتر یا مساوی مرد بایستد نماز باطل است.

نظر این گروه از مراجع در رعایت فاصله:

آیات عظام فاضل ره و مکارم شیرازی می نویسند:در نماز، زن باید عقب تر از مرد بایستد. بنابراین اگر زن جلوتر یا مساوی مرد بایستد نماز باطل است.

آیة الله سیستانی هم با قید احتیاط لازم حکم به عقب تر ایستادن زن می کنند.

نظر این گروه از مراجع درباره نمازی که در آن فاصله گفته شده رعایت نشده است:

آیات عظام فاضل، مکارم می نویسند:اگر زن در کنار مرد یا جلوتر بایستد و با هم وارد نماز شوند نماز هر دو باطل است؛ امّا اگر یکی قبلًا وارد نماز شده باشد نماز او صحیح و نماز دوّمی باطل است.

نکته قابل توجه آیات عظام فاضل و مکارم شیرازی تصریح می کنند که در این حکم [یعنی احکام رعایت فاصله بین زن و مرد در نماز] بین محرم و نامحرم تفاوتی نیست.

آیة الله سیستانی که نظری رقیق تر از این دو بزرگوار در لزوم رعایت فاصله داشتند در اینجا نیز با احتیاط واجب نظر خود را مبنی بر دوباره خوانی نماز اعلام داشته و می فرمایند:بنا بر احتیاط واجب باید نماز را دوباره بخوانند و هم چنین است اگر یکی زودتر از دیگری به نماز بایستد.

این بحث در نماز جماعت

می دانیم که در نماز جماعت نباید بین امام جماعت و نمازگزارانی که به او اقتدا می کنند فاصله قابل توجهی وجود داشته باشد و نیز بین خود نمازگزاران (چه مرد و چه زن) نیز نباید فاصله قابل توجهی باشد. از طرف دیگر گفتیم که بین زن و مرد (چه محرم و چه نامحرم) باید (بنابر نظر عده ای از مراجع) یا مستحب است (بنابر نظر عده دیگری از مراجع) فاصله باشد (با حائل یا با عقب تر ایستادن) و زن نمی تواند یا مکروه است (بنا بر همان دو نظر) در کنار یا جلوتر از مرد بایستد.

با این مقدمات حال تکلیف به نماز ایستادن زنان و مردان در نماز جماعت چگونه خواهد بود؟

بنابر مبنای گروه اول از مراجع معظم تقلید:

زنان و مردان می توانند در کنار هم به نماز بایستند (یعنی بدون رعایت فاصله و حتی تقدم و تاخر) و نمازشان نیز صحیح است هر چند که این نوع ایستادن مکروه است و بهتر آن است که زنها عقب تر از مردان بایستند و اگر می خواهند در کنار مردان بایستند در پشت حائلی مانند پرده قرار گیرند.

مقام معظم رهبری می نویسند:

ایستادن زنان در کنار مردان فقط کراهت دارد و موجب بطلان نماز نمی شود. برای رفع این کراهت هم می توان بین آنها حائلی قرار داد (مانند نصب پرده) تا این کراهت کنار هم ایستادن مردان و زنان در نماز برطرف شود.

اما اگر همین زنانها پشت سر مردان بایستند دیگر آن کراهت کنار هم ایستادن در نماز نیز وجود ندارد و نیازی به نصب حائلی مانند پرده هم وجود نخواهد داشت.

بنابر مبنای گروه دوم از مراجع معظم تقلید:

زنان باید (واجب است) عقب تر از مردان بایستند و نباید در کنار یا جلوتر از آنها بایستند و اگر محل ایستادن آنها در کنار مردان بود باید حائلی مانند پرده بینشان نصب شود.

آیا زن محرم می تواند جلوتر مرد نماز بخواند؟ اگر بخواند آیا باطل است ؟

آیه الله نوری همدانی:

اشکال ندارد ولی بنابر احتیاط مستحب باید زن عقب تر از مرد بایستد و جای سجده او از جای ایستادن مرد کمی عقب تر باشد و اگر زن برابر مرد یا جلوتر بایستد و با هم وارد نماز شوند، بهتر آن است که نماز را دوباره بخوانند.

رساله آیه الله نوری همدانی،م887و888