به گزارش نما به نقل از ایسنا، این تحقیق با اشاره به این که انتقال باروری بالا به سطوح پایین،امروزه در جهان به رویدادی عام تبدیل شده است و بیشتر کشورهای جهان هم اکنون یا در حال تجربه پدیده کاهش باروری‌اند یا به طور کامل آن را تجربه کرده‌اند، می‌افزاید: کاهش میزان باروری برای نخستین بار در اوایل قرن نوزدهم در فرانسه و ایالات متحده اتفاق افتاد. سایر کشورهای اروپایی حدود نیم قرن بعد و به طور مشخص در فاصله سالهای 1870 تا 1930 این پدیده را تجربه کردند.
از اوایل دهه 1960 هم انتقال باروری در کشورهای رو به توسعه و ابتدا در بین چند کشور واقع در شرق آسیا آغاز شد که مدرنیزاسیون سریعی را تجربه کرده بودند. پس از آن آمریکای لاتین و خاورمیانه و شمال آفریقا و در نهایت صحرای افریقا در این فرایند گام نهادند.
ویژگی مهم کاهش باروری در دو قرن اخیر
بر اساس این پژوهش، بر خلاف نوسانات محتمل در میزان باروری طی قرون و دوره‌های گذشته ویژگی مهم کاهش باروری طی دو قرن اخیر این بود که این بار کاهش باروری اول پدیده‌ای مستمر و پایدار به نظر می‌رسید که پس از شروع تا رسیدن به سطوح پایین ادامه خواهد یافت و دوم پدیده‌ای بازگشت‌ناپذیر به سطوح بالای گذشته خواهد بود.
این تحقیق به این موضوع اشاره می‌کند که مکانیزم‌ها و علل کاهش باروری تا کنون موضوع بحث‌های دنباله‌دار در قلمرو ادبیات پژوهشی موضوع بوده و تبیین‌های مختلف درباره آن ارائه شده است. این مباحث دنباله‌دار عمدتا حول محور این پرسش‌ها بوده است که چرا تعداد فرزندان کاهش می‌یابد؟ عوامل موثر بر تغییرات باروری کدام‌اند؟ عوامل تعیین‌کننده تفاوت‌های باروری در بین گروه‌های اجتماعی چیست؟
اما با وجود این مطالعات انجام شده به ندرت سوالات مربوط به زمان آغاز کاهش باروری، سرعت کاهش باروری، موقعیت و عوامل تعیین‌کننده آهنگ و سرعت کاهش باروری را مطرح کرده و به آن پرداخته‌اند. درحالیکه مقطعی که در آن انتقال باروری آغاز شده و سرعتی که مراحل انتقال باروری طی می‌شود تاثیرات مستقیم و بلافصلی بر حجم آینده جمعیت و همچنین بر توزیع نسبی جمعیت در مناطق مختلف به دنبال خواهد داشت.
پیامدهای مهم سرعت کاهش باروری
علاوه بر این سرعت کاهش باروری طبق آنچه این پژوهش تاکید دارد، متضمن پیامدهای مهم و تاثیرگذاری بر تغییرات ساختار سنی جمعیت، بخصوص اندازه نسبی جمعیت واقع در سن کار، پنجره فرصتی جمعیتی و نسبت‌های وابستگی سنی جمعیت است. تاثیرهای کاهش کند یا سریع باروری بر حجم و توزیع جمعیت را به خوبی می‌توان در گزارش پیش‌بینی‌های جمعیتی ملاحظه کرد که به طور منظم بویژه سازمان‌های بین‌المللی مانند بخش جمعیت سازمان ملل متحد و بانک جهانی تهیه می‌کنند. در این پیش‌بینی‌ها بر اساس فرایندهای جمعیتی باروری و مرگ و میر و مهاجرت سه سناریوی حد پایین و حد متوسط و حد بالا تعریف می‌شود.
تاثیرات سرعت کاهش باروری چیست؟
محققان این پژوهش بر این باورند که سرعت کاهش باروری همچنین تاثیر آشکار و مستقیمی بر ساخت سنی جمعیت دارد. با کاهش باروری از سهم جمعیت کم‌سال و زیر سن کار و فعالیت کاسته شده و بر سهم جمعیت واقع در سنین فعالیت افزوده می‌شود. در این مقطع پنجره فرصت جمعیتی برای رشد و توسعه اقتصادی گشوده می‌شود و چنانچه برنامه‌ریزی موثری برای بهره‌برداری از مزایای تغییرات ساخت سنی صورت پذیرد فرایند توسعه اقتصادی را شتاب می‌بخشد.
آنچنان که این پژوهش ذکر کرده،در تعیین زمانبندی آغاز انتقال باروری متخصصان ملاک‌های متفاوتی را در نظر گرفته‌اند. اما در این پژوهش برای پیشگیری از سوگیری ناشی از نوسانات احتمالی باروری در دوره قبل از گذار، معیار کاهش 10 درصدی لحاظ شده ولی زمان انتقال نقطه اوج باروری مشاهده شده در دوره قبل از گذار در نظر گرفته شده است.
نخستین هدف این پژوهش که توس دکتر عباس عسگری ندوشن و همکاران وی انجام شده، بررسی ارتباط میان شاخص‌های توسعه کشورهای در حال توسعه و زمان آغاز کاهش باروری آنها، هدف دوم بررسی رابطه میان توسعه در بدو ورود به مرحله کاهش باروری و سرعت کاهش باروری و هدف سوم نیز ارزیابی چگونگی ارتباط میان آهنگ تغییر شاخص‌های توسعه کشورها و سرعت کاهش باروری آنها بوده و قصد توجه بیشتر به عناصر مشترکی دارد که زمانبندی و سرعت کاهش را در بین کشورهای مختلف تبیین می‌کند و بدین منظور از داده‌های بانک جهانی استفاده کرده که شاخص‌های مختلف اقتصادی و اجتماعی کشورها را به صورت سری زمانی برای سالهای 1960 به بعد گزارش کرده است.
سرعت کاهش باروری در کشورهای مختلف جهان
پژوهش حاضر یک نکته را هم یادآور می‌شود : به رغم آن که باروری در نیمه دوم قرن بیستم به طور جدی کاهش یافته سرعت کاهش باروری از تفاوت چشمگیری هم از نظر وضعیت توسعه کشورها و هم در بین مناطق و قاره‌های مختلف برخوردار بوده است.
در کشورهای دارای کمترین سطح از توسعه در فاصله زمانی 1970 تا 1975 و 2005 تا 2010 میزان باروری کل به طور متوسط سالانه حدود 9 درصد تنزل یافت و از 6.74 به 4.39 فرزند برای هر زن رسید. طی همین دوره زمانی، متوسط سالانه کاهش برای سایر کشورهای رو به توسعه، برابر 1.2 درصد از 5.8 به 2.73 فرزند بوده است.
این کاهش سریع، ابتدا در آسیا و سپس در امریکای لاتین و حوزه کارائیب اتفاق افتاد که روند کاهشی تقریبا مشابهی را سپری کردند.
تمرکز پژوهش حاضر در زمینه سرعت کاهش باروری بیشتر بر ارتباط میان سرعت تغییرات اقتصادی و اجتماعی جوامع مختلف و زمانبندی و سرعت کاهش باروری آنهاست.
در تحلیل حاضر به جای باروری، دو متغیر زمان شروع کاهش و سرعت کاهش باروری به عنوان متغیرهای وابسته در نظر گرفته و تحلیل شدند. در این تحقیق معیار کاهش 10 درصدی باروری در مقایسه با بیشترین میزان مشاهده شده آن در دوره پیش از گذار به عنوان نقطه زمانی ورود هر کشور به مرحله انتقال جمعیتی لحاظ شده است. ولی زمان شروع مرحله انتقال باروری همان لحظه‌ای در نظر گرفته شده است که اوج باروری مشاهده شده در دوره قبل از گذار برای آن ثبت شده است.
در این تحقیق، به منظور ساختن شاخصی از سرعت کاهش باروری، درصد کاهش سالانه باروری طی پانزده سال نخست انتقال، در نظر گرفته شد. برای آن دسته از کشورهایی که از زمان شروع انتقال آنها تا کنون مدت زمانی کمتر از پانزده سال سپری شده است، درصد کاهش سالانه کاهش باروری، از همان زمان شروع انتقال به بعد محاسبه و استفاده شده است.
همچنین مجموعه‌ای از شاخص‌هایی که غالبا در بحث‌های مربوط به کاهش باروری به آنها اشاره می‌شود یا می‌توانند شاخص مناسبی از ابعاد مختلف تغییرات اقتصادی و اجتماعی تلقی شوند، به عنوان متغیر مستقل در نظر گرفته شدند که این شاخصها عبارتند از تولید ناخالص سرانه بر حسب برابری قدرت خرید، میزان مرگ و میر کودکان، درصد جمعیت شهرنشین، درصد بی‌سوادی مردان بیشتر از 15 سال، درصد سهم زنان از کل نیروی کار، درصد بی‌سوادی زنان بالای 15 سال، امید به زندگی در بدو تولد و منطقه جغرافیایی.
در این پژوهش، مطابق همان رویه‌ای که برای محاسبه شاخص سرعت کاهش باروری استفاده شده به منظور بررسی ارتباط آهنگ تغییرات اقتصادی و اجتماعی کشورهای مختلف نیز درصد تغییر سالانه مربوط به هر یک از شاخص‌های فوق، در طی دوره‌ای پانزده ساله برای هر یک از کشورها در نظر گرفته شده است؛ به طوری که سال مبدأ آن دقیقا بر همان سال شروع انتقال باروری تا 15 سال بعد از آن است. به این روش ، آهنگ تغییرات سالانه شاخص باروری و نیز شاخص‌های اقتصادی و اجتماعی محاسبه و ارتباط میان آنها بررسی و ارزیابی شد.
کدام فرضیه‌های درباره کاهش باروری تایید شدند؟
در مجموع نتایج حاصل از این مطالعه نشان داد فرضیه رایج مبنی بر این که روابط میان باروری و توسعه همانند روابط میان مرگ و میر و توسعه در بستر زمان دچار تغییر شده و انتقال باروری هر چه دیرتر آغاز شود با سرعت بیشتری کاهش می‌یابد، درباره تجربه کشورهای در حال توسعه تایید نمی‌شود.
تفاوت در الگوی انتقال باروری بین کشورهای در حال توسعه
یافته‌های ارائه شده در این پژوهش همچنین نتایج مطالعه‌ای را تایید می‌کند که نشان داده است تفاوت‌های موجود در الگوی انتقال باروری بین کشورهای در حال توسعه در طول زمان بیش از آن است که بتوان به نوعی نتیجه‌گیری قطعی در این زمینه رسید و شواهد ارائه شده در این پژوهش هم نشان می‌دهد کشورهایی که دیرتر وارد مرحله انتقالی شده‌اند و قریب به اتفاق آنها کشورهای حاشیه صحرای افریقا هستند، با حرکتی آهسته‌تر کاهش باروری خود را تجربه کرده‌اند.
کشورهایی که همچنان در برابر کاهش باروری مقاومند
طبق نتایج این پژوهش، باوجود آن که انتظارات متعارف آن است که کشورهایی که از نظر زمانی انتقال باروری خود را دیرتر آغاز کرده‌اند بتوانند در نتیجه بهره‌مندی از مواهب توسعه در طول زمان نظیر بهبود حمل و نقل و گسترش زیرساخت‌های ارتباطی و رسانه‌های ارتباط جمعی آهنگ سریع‌تری از کاهش باروی را تجربه کنند ولی در عمل این دسته از کشورها همان کشورهایی هستند که در برابر کاهش باروری مقاوم‌تر بوده‌اند و دقیقا به همین علت انتقال باروری را با تاخیر آغاز کرده‌اند؛ با این وصف زمان آغاز و سرعت کاهش باروری همبستگی معکوس دارند به این معنی که هر چه باروری با تاخیر بیشتری آغاز شود با سرعتی آهسته‌تر تنزل می‌یابد.
تاثیر سطح توسعه بر سرعت کاهش باروری
تجریه و تحلیل داده‌ها تحقیق حاضر همچنین نشان داد که سطح توسعه و نه سرعت تغییر شاخص‌های توسعه اقتصادی و اجتماعی در بدو ورود به مرحله گذار باروری با سرعت سالانه کاهش باروری شدیدا مرتبط است؛ به گونه‌ای که تمامی متغیرهای توسعه در زمان شروع کاهش باروری همبستگی قوی و معناداری را با سرعت سالانه کاهش باروری نشان می‌دهند.
این یافته موید این فرضیه است که کشورهایی که در سطوح پایینی از توسعه به مرحله انتقالی وارد می‌شوند با سرعتی نسبتا آهسته تر به سوی باروری پایین حرکت می‌کنند. در مقابل کشورهایی که بعد از رسیدن به سطوح نسبتا بالایی از توسعه وارد مرحله انتقالی می‌شوند سریع‌ترین کاهش باروری را تجربه می‌کنند. این یافته همسو با نتایج مطالعاتی است که دریافتد چنانچه اجتماعی در زمان ورود به مرحله انتقالی در سطوح بالایی از توسعه یافتگی قرار داشته باشد، سرعت کاهش باروری بسیار شدید خواهد بود. علاوه بر این در سطوح بالای توسعه یافتگی کانال‌های متعددی وجود دارد که از طریق آن اشاعه ایده‌ها و اطلاعات و تعاملات اجتماعی امکانپذیر می‌شود و همین موضوع می‌تواند به تسریع انتقال باروری در سطوخ بالای توسعه کمک کند.
در بررسی روابط موجود میان سرعت تغییر شاخص‌های توسعه و سرعت کاهش باروری - به استثنای درصد افزایش سهم زنان در کل نیروی کار - بیشتر آن دسته از شاخص‌هایی که منعکس‌کننده سرمایه انسانی‌اند ارتباطی معنادار نشان دادند.
عوامل تاثیرگذار بر سرعت کاهش باروری
سرعت شاخص‌های مرگ و میر اطفال،امید به زندگی در بدو تولد و درصد کاهش بی‌سوادی جمعیت بالای 15 سال رابطه مستقیم و معناداری با سرعت کاهش باروری دارد و در مقابل رابطه سرعت افزایش جمعیت شهرنشین، و سرعت رشد اقتصادی با متغیر وابسته، معنادار نیست. این نکته به‌ویژه در زمینه طراحی سیاست‌های جمعیتی در کشورهای روبه توسعه حائز اهمیت است.
كدام‌كشورهادربرابركاهش‌باروری‌ایستاده‌اند؟
نتایج پژوهش محققان كشور نشان می‌دهد سطوح توسعه در كشورهای مختلف، بر سرعت سالانه كاهش باروری آنها به شدت تاثیرگذار است.
۱۳۹۲/۸/۲۸
