نگاه دینی - فلسفی آیت الله جوادی به بازیگری

عصر پنج شنبه همایش «هنر ولایی» برگزار شد. در این همایش که هنرمندان متعهد کشورمان نیز حضور داشتند در ابتدا پیام تصویری آیت‌ا... جوادی آملی درباره هنر و بازیگری پخش شد و در ادامه حجت‌الاسلام سید محمد قائم مقامی به سخنرانی پرداخت. بیانات آیت‌ا... جوادی آملی از این حیث اهمیت دارد که برای اولین بار است ایشان در این باب، دیدگاه خود را به جامعه فکری کشور ارائه می‌کند. نگاه دینی، فلسفی آقای جوادی آملی به‌عنوان یکی از علمای بزرگ تشیع، چراغ راهی است برای فعالان عرصه هنر و بازیگری.

متن کامل پیام وی را که «آوینی فیلم» منتشر کرده، در ادامه می‌خوانیم:

اعوذ با... من الشیطان رجیم

بسم ا... الرحمن الرحیم

الحمدلله رب العالمین و صلی ا... علی جمیع الانبیاء و المرسلین

مرتبه حضار گرامی، فرهیختگان، صاحب نظران و علاقه‌مندان به هنر ولایی را ارج می‌نمایم.

از همه کسانی که در برگزاری این محفل وزین سعی و کوشش کردند حق شناسی می‌کنیم و توفیق همگان را در احیای معارف الهی از ذات اقدس اله مسألت می‌کنیم. آنچه که می‌تواند هنر ولایی را برای ما معنا دار کند بررسی معنای هنر از یکسو، به ولایت از سوی دیگر و ترکیب معقول و مقبول این دو واژه پر برکت از سوی سوم است.

هنر وقتی می‌تواند معقول و مقبول باشد که ریشه عقلانی داشته باشد از یکسو، در کارگاه خیال دقیقا مهندسی شده باشد از سوی دوم، و خروجی آن هم یک جمال محسوس باشد از سوی سوم، اگر ریشه عقلانی نداشته باشد یک هنر خیالی است نه هنر انسانی و معقول اگر ریشه عقلانی داشته باشد و در کارگاه خیال مهندسی روی آن اعمال نشده باشد آن یک مطلب علمی است که در کتاب‌ها هست ولی این توان آثار هنری را ندارد و اگر در کارگاه خیال خوب هندسی شد لکن در اثر ضعف رابطه حس و خیال خروجی آن جمال محسوس نبود بازده خوبی هم نخواهد داشت.

بنابراین این اضلاع سه گانه را هنر باید داشته باشد: ریشه عقلانی داشته باشد، در کارگاه خیال به‌طور دقیق مهندسی شده باشد و خروجی او هم جمال محسوس باشد، یعنی به‌وسیله هنرمندانی که هم عقلانیت را خوب تحمل کردند و درک کردند هم در کارگاه خیال خوب مهندسی کردند و هم سبک رفتار و گفتار و نوشتار آن‌ها دلپذیر است. هنر با بازی فرق می‌کند، با لهو و لعب فرق می‌کند، هنرمند هرگز بازیگر نیست آن‌که بازیگر است نمی‌تواند هنرمند باشد.

بخش دیگر مسأله ولایی است. اول کسی که ولی جهان و انسان است خداست که ا... ولله هو الولی الحمید آن‌که والی ماست ولی ماست، سرپرست جهان امکان است، کسی است که جهان آفرین است. جهان آفرین ما را به سه اصل عمیق دعوت کرده است که اگر آن سه اصل عمیق را درست بررسی کردیم و در کارگاه هنر حضور عالمانه پیدا کردیم، هنر ما هنر ولایی خواهد شد. آن اصول سه گانه عبارت است از جهان دانی، جهان داری و جهان آرایی.

آن‌که جهان را نمی‌شناسد از آغاز و انجام جهان بی‌خبر است. این علمش ابتر است، هم منقطع الاول است هم منقطع الآخر؛ نه مبدأ پیدایش جهان را می‌داند و نه از بعد از مرگ خبری دارد. او خیال می‌کند انسان که می‌میرد می‌پوسد و بعد از مرگ خبری نیست. چنین فردی بازیگر است نه هنرمند. جهان دانستن جهان دانی، این عنصر اول است.

جهانداری، عنصر دوم است که به مدیریت بر می‌گردد، به تدبیر برمی گردد، به هنر سیاست و جامعه شناسی برمی گردد که انسان بتواند آثار صنع الهی را به‌خوبی حفظ کند. دانستن جهان یک عنصر است، داشتن امکانات جهانی عنصر دوم است ولی بخش اساسی را هنر به عهده دارد و آن جهان آرایی است، این آرایش جهان برای این است که انسان از دو منظر نیازمند است؛ یکی نیازمند به مسائل اندیشه است و یکی نیازمند مسائل انگیزه.

اندیشه انسان را آن جهان دانی و جهان داری اداره می‌کند اما انگیزه انسان را جهان آرایی اداره می‌کند. هنر، این بخش را به عهده دارد که می‌تواند جهان را خوب بیاراید، صحنه را خوب بیاراید، آن مطالب معقول را به‌خوبی ارائه دهد، بعد از آرایش و پروایش قابل پذیرش کند. هنرمند این مثلث پر برکت را در خود هضم می‌کند، یک جهاندان خوبی است، یک جهاندار خوبی است، یک جهان آرای خوبی است که فقدان هر کدام از این سه عنصر محوری باعث می‌شود انسان هنر ولایی را از دست بدهد، گاهی اصل هنر را از دست می‌دهد، گاهی ولایی بودن هنر را از دست می‌دهد.

خدای سبحان خود را به‌عنوان ولی معرفی کرد «وا... هو الولی» این اسم پربرکت که از اسماء حسنای خداوند سبحان است آن را به خلفا و انبیا و اولیای خود ادا کرد. فرمود این‌ها اولیای شمایند. انما ولیکم ا... و رسوله والذین آمنوا الذین یقیمون الصلاة و یؤتون الزکاة و هم راکعون و در بخش وسیع‌تر فرمود المؤمنین و المؤمنات بعضهم اولیاء بعض.

این ولایت متقابل هنر متقابل را دارد، ولایت یکسویه هنر یکسویه دارد، هنر ولایی اگر درباره والیان نسبت به امت باشد هنر یکسویه که تدبیر خوب سیاست خوب مدیریت خوب رحمت و رفعت خوب دارد.

و اگر این هنر ولایی در بین توده مسلمان‌ها باشد، امت اسلامی باشد، یک هنر ولایی متقابل است که بعضهم اولیاءَ بعض. بنابراین اگر سخن از تدبیر دینی باشد هنر ولایی خواهد بود. هنر این قدرت را دارد که ابعاد قضیه را از سه منظر به بیننده یا شنونده منتقل کند.

اگر شما مسأله هندسه فضایی را خوب بررسی می‌کردید می‌دیدید پی بردن به مسائل هندسه فضایی خیلی آسان‌تر از گذشته است. در گذشته راهی برای تجسیم و تصویر سه بعد نبود، فقط مسطحات را ارائه می‌کردند وقتی استاد هندسه فضایی تدریس می‌کرد از کره سخن می‌گفت، مستمع دایره تحویل می‌گرفت اگر از مکعب سخن می‌گفت او مربع تحویل می‌گرفت، آن‌چه را که در کاغذ می‌دید طول و عرض بود دیگر عمق و ارتفاع در منظر او نبود اما با تجسیم هنرمندانه هنرمندان هندسه فضایی وضع خاصی پیدا کرده است.

مسایل هنری دیگر هم همین طور است.

مطلب بعدی آن است که افرادی نظیر شهید آوینی رضوان ا... تعالی علیه و دیگر شهدایی که شربت شهادت نوشیده‌اند این‌ها سعی کرده‌اند آثار قرآن و عترت را در صورت و کسوت و جامه هنر به جامعه منتقل کند این‌ها گوشه‌ای از آثار هنر ولایی است اگر ولایت به این معناست که ذات اقدس اله مدبر و مدیر است و اگر به این معناست که انبیا و اولیای الهی تدبیر جامعه را به عهده دارد و اگر به این معناست که امت اسلامی ولایت متقابل را دارد این گسترش هنر دینی را به همراه خواهد داشت.

مردم هنرمند با جهان آرایی دارند زندگی می‌کنند یک انسان هنرمند رفتار و گفتار و نوشتارش هم دلپذیر است. به‌عنوان نمونه شما می‌بینید عباس عموی پیامبر(ص) سنّش از حضرت رسول بیش‌تر است، وقتی از او سؤال می‌کنند انت اکبر عن رسول‌ا...(ص)؟ تو بزرگ‌تری یا پیغمبر؟ او نمی‌گوید من بزرگ‌ترم می‌گوید هو اکبر و انا اسد؛ او بزرگ‌تر است ولی سن من بیش‌تر است. این ادب درگفتار باعث لذت شنونده خواهد بود. در رفتار هم به شرح ایضا در نوشتار هم به شرح ایضا اگر جامعه ما از برکات هنر ولایی طرفی بسته باشد نوشته‌های آن‌ها، گفته‌های آن‌ها، رفتار آن‌ها در رسانه‌ها و غیررسانه چشمگیر خواهد بود.

بنابراین هنر ولایی می‌تواند یک روحی در کالبد جامعه ایجاد کند که افراد جامعه هنرمندانه زندگی کنند، اگرچه هنر حقیقی را باید در مسائل توحید و وحی و نبوت و سایر علوم وحیانی جستجو کرد و به تعبیر برخی از بزرگان ادب عرفانی می‌گوید: خود هنردان دیدن آتش عیان نی گپ دل علی النار الدخان، کلام مولوی این است، هنر در این است که انسان برابر خطبه نورانی علی بن ابی طالب حرکت کند.

حضرت وقتی پرهیزکاران کامل را معرفی می‌کند می‌فرماید آن‌ها گویا بهشت را می‌بینند گویا جهنم را می‌بینند گویا خود در بهشت متنعمند گویا خود در جهنم متاثرند. اگر این بزرگوار می‌گوید: خود هنردان دیدن آتش عیان یعنی هنرمند واقعی کسی است که شهود عرفانی دارد تنها برهان اقامه نمی‌کند که بهشت حق است جهنم حق است وگرنه اون گپ زدن است عیان نی گپ دلا علی النار الدخان حقیقتا بهشت رو می‌بیند و حقیقتا جهنم را مشاهده می‌کند آن هنر والا مقدور همگان نیست و از محور بحث هم بیرون است اما این هنر میانی می‌تواند جامعه را در سایه لطف اولیای الهی منسجم بکند.

از بیانات نورانی امام رضا سلام ا... علیه نیز همین است که فرمودند: شما به دیدار یکدیگر بروید، شما پیروان مکتب ولایت به قرآن و عترت وقتی کنار هم جمع شدید برکات نورانی ما احادیث ما اقوال ما سیره و سنت و سریرت ما در محافل خصوصی شما مطرح خواهد بود.

خاصیت احادیث اهل بیت این است که در مردم عاطفه ایجاد می‌کند این عاطفه یعنی پیوند گرایش با اندیشه انگیزه و اندیشه کار هنرمندانه هنرمندان ولایی است. فرمود به این‌که احادیث ما عاطفه ایجاد می‌کند این که شما می‌بینید می‌گوید سنگ روی سنگ بند نمی‌شود از همین قبیل است این برج‌های بلندی که می‌سازند آهن روی آهن یا سنگ روی سنگ اگر بخواهد بند شود به برکت آن ملات نرم است این ملات نرم است که سنگ‌ها را روی هم جمع می‌کند. عاطفه و انگیزه و محبت متقابل به منزله یک ملات نرمی است که افراد جامعه را کنار هم جمع می‌کند و این‌ها را به صورت یک برج در می‌آورد.

غرض آن است که ولای متقابل به منزله همان ملات نرم است ولای یک جانبه به منزله همان بنای استوار و مستحکم آمیخته با این ملات نرم است که هم جامعه به مقصد خود می‌رسد و هم فرهیختگان جامعه در اثر اضلاع سه گانه این مثلث خدمات هنرمندانه‌ای را به جامعه عرضه می‌کند که امیدواریم این توفیق نصیب همه شما بشود و همه هنرمندانی که در این راه شربت شهادت نوشیده‌اند نظیر شهید آوینی رضوان ا... تعالی علیه و سایر شهدا مشمول عنایت خاص ولی عصر اروحنا فداه بشوند.

من مجددا مقدم شما مهمانان بزرگوار را گرامی می‌دارم و از دست اندرکاران این همایش وزین هنر ولایی حق شناسی می‌کنیم، امیدواریم خدای سبحان نظام ما را تا ظهور صاحب اصلیش از هر گزندی محافظت بفرماید، امام و شهدا و مخصوصا شهدای هنرمند را مشمول عنایت خاصه خود قرار بدهد پایان عقوب همه را به خیر و سعادت ختم بفرماید. وغفرا... لنا و لکم والسلام علیکم و رحمة ا... و برکاته.