در بررسی مباحث اقتصادی در فرهنگ رضوی به موضوعات و دیدگاههای مهمی از امام رضا (ع) دست می‌توان یافت که می‌تواند بعنوان معیار‌ها و شاخص‌های برنامه ریزی اقتصادی مورد توجه و عمل قرار گیرد.
اینجانب در حد وسع خود بضاعت ناچیزی را از دریای بی‌کران تعالیم و آموزه‌های رضوی دریافته و تقدیم می‌دارم، انشاء الله اهل فن و پژوهشگران قطعاً باید آن را تکمیل نمایند.
در فرهنگ رضوی به موضوع کار و کارآفرینی از ابعاد گوناگونی پرداخته شده که عبارتند از:
۱ـ کار در قانون طبیعت و نظام تکوین
امام رضا (ع) می‌فرمایند: لیسَ لِلناسِ بُدٌ مِن طَلبَ مَعاشِهِم، فلا تدع الطَّلبَ
وسائل الشیعه ۱۲/۱۸ الحیاه ۵/۳۲۰
یعنی مردم ناگزیرند در تلاش زندگی خویش باشند، پس کوشش در راه کسب مال را رها مکن، براساس این مفهوم کار از دو نظر اهمیت حیاتی دارد:
۱ـ۱ـ قانون طبیعت و سنتهای حاکم بر نظام آفرینش
۱ـ۲ـ قانون شریعت و برنامه‌های آن.
طبق این نظریه امام رضا (ع) کار در قانون طبیعت را وسیله‌ای برای فعلیت یافتن آثار پدیده‌های طبیعی و آماده سازی آنها برای بهره برداری انسان می‌دانند. یعنی هر کالایی که از طبیعت مورد استفادة انسان قرار می‌گیرد، به کمک کار و کارگری از بطن طبیعت‌زاده شده و آمادة بهره برداری قرار می‌گیرد.
انسان با کار به شدن می‌رسد و نیروهای جسمی و عقلی او به فعلیت شکوفایی می‌رسد. بکار بردن واژة الناس توسط امام رضا (ع) حاکی از آن است که همة آحاد انسان برای تأمین زندگی به کار و تلاش نیاز دارند و معیشت و حیات بدون کار ممکن نیست.
و از بُعد دیگر نشان می‌دهد که کار باید مولد باشد، کاری که تولید نداشته باشد و تغییر و ارزش افزوده ایجاد نکند کار نیست.
۱ـ۲ـ اما در قانون شریعت و دین امام (ع) روایتی دیگر می‌فرمایند:
اِنَّ الذی یَطلَبُ مِن فَضل یَکُفُّ به عیالَه أعظَمُ أجراً مِنَ المُجاهِدِ فی سبیل الله.
آنکس که با کار و فعالیت در جستجوی مواهب زندگی برای تأمین خانوادة خویش فعالیت می‌کند، پاداشی بزرگ‌تر از مجاهدان راه خدا دارد.
طبق این تعالیم رضوی، تلاشگرانی که برای بهبود زندگی خانوادة خویش فعالیت می‌کنند پاداشی از پاداش مجاهدان راه خدا، بر‌تر را دریافت می‌کنند.
بنابراین پیروان رضوی در عرصة کار و فعالیت مثل مجاهدان فی سبیل الله با تمام توان و انرژی تلاش می کنند تا نه فقیر شوند و نه نیازمند و محتاج دیگران گردند بلکه بتوانند دست دیگر ضعیفان را نیز بگیرند.
۲ـ سرمایة کار در دست اغنیاء نچرخد.
با توجه به ضرورت کار برای تأمین نیازهای بشر و ارزشی که خدا و دین برای کار قائل شده‌اند بیشک انجام هر کاری علاوه بر توان فرد به سرمایه نیاز دارد تا بتوان آن را به سرانجام برساند وقتی سرمایه در اختیار هر انسان قادر به کار بود، طبعاً او بیکار نمی‌ماند و می‌تواند در جامعه دین خود را ادا کند و سربار جامعه نباشد.
ولی یکی از مشکلات بشر این بوده که ثروت و سرمایه کار در دست عده‌ای خاص دست بدست می شده است.
امام هشتم (ع) در روایتی که در عیون الاخبار الرضا ج ۲ ص ۴۱۲۶ نقل شده، در نامه‌ای که به مأمون می نویسند و مقررات اسلام خالص را تبیین می‌کنند، از کسانی که اموال مسلمانان را میان ثروتمندان به گردش گذاشته‌اند اظهار برائت می‌کنند:
و البَرائهٌ مِمَّن نَفَی الاخیار..... و جَعَل الاموالَ دُولَهَ بین الاَغنیاء
امام رضا (ع) در این نامه شیوه حاکمیت حاکمان طاغوتی و غیر الهی را تشریح می‌کند که این حکام نادانان و چاپلوسان را بر سر کار می‌گذارند و معیار‌ها و برنامه‌های درست اجتماعی و اقتصادی را بکار نمی‌برند و اموال عمومی و ثروت جامعه را در دست گروه اغنیاء و سرمایه دار به جریان میاندازند و عموم مردم را از آن محروم می‌سازند.
علت اینکه گردش سرمایه در دست اغنیاء موجب بروز ظلم و مشکلات عدیدة اقتصادی می‌گردد این است که:
۱ـ اغنیاء وقتی به غنا و ثروت می‌رسند طغیان می‌کنند. اِنَّ الانسان لِیطغی ان رآهُ الستغنی
۲ـ اغنیاء از دادن سرمایه کار به دیگران امتناع می‌کنند. و یمنعون الماعون
۳ـ اغنیاء ثروت را کنز و انباشته می‌کنند. و یکنزون الذهب و الفضه
۴ـ اغنیاء از انفاق به فقرا اجتناب می‌کنند. فما جاع فقیر اِلا بِما مَنَعَ غَنیٌ
۵ـ اغنیاء سهم فقرا را از اموالشان نمی‌دهند. حق معلوم للسائل و المحروم
امروز بشریت از این ظلم کارتل‌ها و سرمایه دارانی که ثروت ۸۰درصد مردم دنیا را در دست دارند به تنگ آمده‌اند، جنبش اخیر وال استریت در آمریکا قیام ۹۹درصد مردم علیه ۱درصد سرمایه داری است که در بانک‌ها و بورس‌ها اختیار پول و ثروت مردم را در دست گرفته‌اند و جهان را به ورطة سقوط اقتصادی میکشانند. بنابراین وقتی سرمایه در دست عده‌ای معدود و سرمایه دار در گردش باشد و عموم مردم به آن دسترسی نداشته باشند، فرصت شغلی و کار ایجاد نمی‌شود و بیکاری برطرف نمی‌شود و جامعه بسوی فقر و گرسنگی سوق داده خواهد شد.
۳ـ سود کار
سومین بعد نگاه امام رضا (ع) به موضوع کار و کارآفرینی مربوط به سود کار است که از دو زاویه بدان توجه دارند:
۱ـ سودآور کردن مال از طریق کار
۲ـ سود کار را غنیمت شمردن و ملک مطلق خود ندانستن
امام هشتم (ع) در روایتی مندرج در تحف العقول ص ۳۲۶ می‌فرمایند: اِنَّ الله یُبغِضُ.... وَ اِصاعَهَ المال.
از جمله کسانی که خداوند آنها را دشمن می‌دارد، کسانی‌اند که مالشان را تباه و نابود می‌سازند.
در روایتی دیگر مندرج در جلد ۱۲ وسائل الشیعه ص ۳۳۵ می‌فرمایند:
المَغبونَ لامحمودٌ و لا مَأجور
انسان زیان دیده نه ارزشی دارد و نه پاداشی
اگر انسان برنامه ریزی درستی در کار و امور اقتصادی نداشته باشد موجب تضيیع مال و سرمایه‌اش خواهد شد و اگر در داد و ستد‌ها دقت لازم را بکار نبرد مغبون شده و متضرر می‌گردد و اموالش تباه می شود. گاهی تباهی مال و سرمایه در اثر اسراف و غش در مال و تولید و یا در مسیر حرام مصرف کردن پدید می‌آید که این هم از نظر فرهنگ رضوی موجب دشمنی خداوند خواهد شد.
در بخش دوم امام رضا (ع) می‌فرمایند:
و انَّهُم (الناس) ما یکُونَ مَجازاً لاحقیقَه له، و کلٌ ما اَنادَه النّاسُ فَهُوَ غنیمه (مستدرک الوسائل۱/۵۵۲)
مردمان مالک عاریتی هستند که مالکیت آنان حقیقتی ندارد، و همة آنچه از راه سود بدست می‌آورند در حقیقت غنیمت است.
این سخن را امام هشتم (ع) در تفسیر آیة ۸ سورة انفال می‌فرمایند که گفته خمس غنائمی که بدست می آورید مال پیامبر خداست.
در روایتی دیگر در بحارالانوار امام رضا (ع) می‌فرمایند:
اعلَم اَنَّ حقَ الاخوان واجِبٌ فرضٌ... و أبذُلُوا لنُفُوسَ و الاموالَ دونَهم.
بدان که حق برادران واجب و فرض است از خود و اموالتان برای آنان سرمایه گذاری کنید.
در قرآن کریم هم تأکید شده که و فی اموالهم حق معلوم للسائل و المحروم (سوره معارج)
بنابراین سود کاری که انسان انجام می‌دهد را باید درست مصرف کرد و حق پیامبر و فقرا و محرومین را از آن جدا کرد، زکات آن را پرداخت و بعد در مصرف هم رعایت اقتصاد و میانه وری را نمود و از اسراف و تبذیر و حیف و میل اجتناب نمود و در مسیر معصیت الهی مصرف نکرد و آن را خرج سد راه خدا ننمود.
۴ـ شرایط کار درست و صحیح:
در فرهنگ رضوی لیبرالیسم اقتصادی محکوم و غیرقابل پذیرش است که انسان آزاد باشد هر کاری را برای بدست آوردن درآمد و سود انجام دهد.
امام رضا (ع) در حدیثی که در عیون الاخبار الرضا ۲/۹۹ درج شده می‌فرمایند.
اذا فَعَلَ النّاسُ هذه الاشیاء المنهیات، و ارتَکَبَ کلُ الانسان ما یَشتَهی و یَهواهُ مِن غیر مُراقَبَه لاحد، کانَ فی ذلک فَسَادٌ الخلقِ أجمعین.
یعنی زمانی که مردم به کارهای ممنوع و خلاف دست زدند و هر کس هر چه دلش خواست کرد، بدون اینکه کسی نظارت کند در این صورت مردم همگی به فساد و تباهی دچار می‌گردند.
طبق این فرهنگ شیوة درآمد باید در چهارچوب مقررات و قوانین سودمند به حال جامعه و مردم محدود شده و هر فعالیت اقتصادی‌ای که به نوعی برای فرد و جامعه زیان آور و تباه کننده باشد ممنوع است. و شیوه‌های درآمدی‌ای که در سیستم اقتصاد آزاد، و در جامعة سرمایه داری رایج و مجاز است از نظر امام رضا (ع) ممنوع و محکوم است. بر این اساس مشاغل و کارهای مورد قبول و کارهای ناپسند به قرار زیر تبیین گردیده است. کارهای شایسته و مورد تأیید عبارتند از:
۱ـ کار مولدی که موجب ارزش افزوده شده و نافع برای مردم باشد.
۲ـ کاری باشد که از طبیعت، نیاز انسان‌ها را استخراج کند، مثل کشاورزی ـ دامپروری ـ معدن و صنایع وابسته به آنها
۳ـ از باب سودجویی نباشد، (رَغَبَهِ الناس فی الریج) عیون الاخبار الرضا ۲/۹۴
۴ـ در کار درستکار و امین باشد. (اِنَّ الله یُحبُ المحترَفُ الامین) وسائل ۱۲/۱۴
۵ـ سود کار محصول دسترنج خودش باشد. کُلوا مِن کَدِّ اَیدیکُم بحار ۶۶/۳۱۴
۶ـ کاری باشد که مزدش حلال باشد و کارش نیز حلال مَن طَلَب الرِزقَ من حَلِّه
۷ـ در پیمانه و وزن کم نگذارد و کم فروشی نکند. اوفو المکیالَ و المیزانَ بالقِسط (هود ۸۵)
۸ـ در سود ناشی از کار ربا نباشد یعنی هیچ درآمدی بدون کار افزایش نیابد.
۹ـ سود کار از طریق انباشته کردن یا احتکار سرمایه بدست نیاید.
۱۰ـ در کار غش و ناخالصی مخلوط نشود.
لَیسَ مِنا مَن غشَّ مسلماً او ضَرَّهُ اَو ماکَرَهُ
از ما نیست کسی که در کارش غش بزند و به مسلمانان ضرر و زیان برساند و با آنها به نیرنگ رفتار کند.
۱۱ـ خیانت در کار نباشد، لَم یَخُنکَ الامین وَلکِن ائَتَمنتَ الخائِن امام رضا: تحف العقول
سپردن کار به خائن ناشی از خیانت فرد امین نیست بلکه ناشی از این است که از ابتدا به خائن اطمینان کرده‌اید.
به کسانی که زمینه و استعداد و ظرفیت خیانت را دارند نباید مسئولیت مالی داد
۱۲ـ بین کارگر و کارفرما نباید تفاوت قائل شد.
امام رضا (ع) همیشه با کارگرانشان سر یک سفره می‌نشستند و با این روش فرهنگ رضوی را ترویج می کردند که نباید کارگر را از طبقة پایین و کارفرما را در طبقة بالا قرار دهیم. کارفرما بدون تلاش کارگر قادر به تولید و فعالیت نیست و کارگر هم بدون سرمایه و ابزار کار کارفرما نمی‌تواند محصولی بسازد. بنابراین هر دو مکمل یکدیگرند. بنابراین براساس آنچه از فرهنگ رضوی در رابطه با کار و کارآفرینی می‌توان بدست آورد نشان می‌دهد که نظام اقتصادی موجود در جامعة ما با این فرهنگ هنوز فاصلة زیادی دارد، و نظام اقتصادی موجود در غرب و دنیا که اکنون به بحران و بن بست رسیده چاره‌ای جز بهره برداری از فرهنگ رضوی برای نجات خود نخواهد داشت. لذا امیدواریم این فرهنگ روزی در کشور و نظام اقتصادی ما قانونمند گردد تا مشکلات فعلی برطرف شود. انشاءاله
كار و كارآفرینی در فرهنگ رضوی
حمید رضا ترقی
۱۳۹۰/۱۱/۳
