از اختلاس تا تخصص گرایی در ساواك

به گزارش نما ،پس از کودتای 28 مرداد 32 آمریکایی ها با قدرت تمام وارد صحنه شده و تصمیم گرفتند ایران را به عنوان پایگاه اصلی خود در منطقه حفظ کنند. ابتدا به ایجاد دستگاه ضد اطلاعات ارتش و سپس به تاسیس سازمان اطلاعات و امنیت کشور (ساواک) پرداختند. اگر ایران به عنوان پایگاه اصلی آمریکا در منطقه مشخص می‌شد. به یک سیستم اطلاعاتی و امنیتی قوی نیاز داشت. به علاوه در شمال رقیب اصلی آمریکا، شوروی کمونیستی با حضور خود این پایگاه غرب را تهدید می‌کرد. همچنین تأسیس دستگاه اطلاعاتی و امنیتی ایران توسط آمریکا به او این امکان را می‌داد تا تسلط کامل خود را تأمین کند و نفوذ خود را در ایران عمق بخشد. متن ذیل بررسی ویژه نامه 30سال مجاهدت های خاموش از چگونگی تشکیل ساواک است.
 
پس از کودتای 28 مرداد
1-    اقدامات ضد براندازی و ضد جاسوسی از شهربانی گرفته و به ساواک داده شد. در نتیجه اداره سوم ساواک مسئول ضدبراندازی و اداره کل هشتم ساواک، مسئول ضد جاسوسی شد.
2-    اطلاعات غیرنظامی (گردآوری اطلاعات غیرنظامی از کشورهای هدف) از رکن دو ارتش گرفته شد و به اداره کل دوم ساواک تحویل داده شد. در ساواک اداره کل هفتم مسئول بررسی اطلاعات جمع‌آوری شده اداره کل دوم بود.
3-    با تشکیل شورای هماهنگی تلاش شد که به مجموعه ارگان‌های اطلاعاتی و امنیتی، نظام و سیستم داده شود و هماهنگی و برنامه‌ریزی در کار آنها راه یابد.
4-    دفتر ویژه اطلاعات باید به عنوان مسئول و مدیر شوراهای هماهنگی و نیز به عنوان مرکز و مغز اطلاعاتی و امنیتی کشور عمل می‌کرد. طبق این وظیفه ادارات کل سوم (ضد براندازی)، هشتم (ضد جاسوسی غیرنظامی) و هفتم (بررسی اطلاعات غیرنظامی از کشورهای هدف) کلیه اطلاعات غیرعملیاتی خود را به دفتر ویژه اطلاعات تحویل می‌دادند. در نهایت مجموع این اطلاعات نیازمندی‌های اطلاعاتی آمریکا و انگلیس را تأمین می کرد و این دفتر نتوانست اهداف غایی مدیریت جامعه اطلاعات رژیم را برآورده کند.
5-    جامه اطلاعاتی برای مدیریت مسائل امنیتی کشور: مسئول ساواک در شورای هماهنگی رده یک (شورای امنیت کشور) و برخی مدیران ساواک (مدیر کل سوم، مدیر کل هشتم ساواک) در شورای هماهنگی رده دو عضویت داشتند. دوره‌های فعالیت ساواک را می‌توان به چهار برهه مشخص تقسیم کرد:
* دوره ایجاد و تأسیس این سازمان توسط مستشاران آمریکایی و ریاست بختیار به عنوان مهره مورد نظر آمریکا (1329-1335).
* ریاست پاکروان و معاونت فردوست(1350-1339) هدف شاه در این دوره، تصفیه ساواک از هواداران بختیار و تبدیل آن به یک سازمان وفادار و منظم بود که بتواند از سلطنت او محافظت کند.
به تدریج دوستان سابق بختیار مانند امجدی و زیبایی از ساواک برکنار و هیات مستشاری آمریکا که نقش ریاست واقعی ساواک را بازی می‌کرد. از ساواک مرخص شده و استادان اسرائیلی وارد صحنه می‌شوند. پاکروان به عنوان یک رئیس بی علاقه و ضعیف بر کنار و نصیری افسر وفادار محمدرضا جایگزین وی می‌شود.
در این دوره ساواک به سازمانی مقتدر تبدیل شد که می‌توان این برهه را دوره سازماندهی و آموزش ساواک نامید. در این دوره تظاهرات 15 خرداد 1342 رخ داده که محمدرضا از بی اطلاعی و غافلگیری محض ساواک ناراحت شد.
* خروج مقدم و فردوست از ساواک و ریاست نصیری (1357-1350) این دوره از 20 فروردین شروع شده و سازمانی مقتدر در اختیار نصیری ، معتضد و ثباتی قرار می‌گیرد. این دوره دوره هجوم و قدرت ساواک است واین سازمان به مرکز همه زد و بندهای سیاسی تبدیل شده و به اوج شهرت و بدنامی می‌رسد.
* دوره زوال و سقوط شامل ماه‌های آخر حکومت محمدرضاست که با برکناری نصیری و معتضد و ریاست مقدم آغاز می‌شود. پایان این برهه 22 بهمن 1357 است.
 
ساختار ساواک
چارت ساواک را می‌توان به صورت زیر بیان کرد:
رئیس ساواک از ابتدا تا سال 1339 سپهبد تیمور بختیار در این دوره به عنوان رئیس ساواک فعالیت می‌کرد. از جمله اقدامات شاخص وی و تیمش که از فرمانداری نظامی تهران به ساواک آمده بودند. کشف سازمان نظامی حزب توده، دستگیری و کشف گروه فدائیان اسلام وسرکوب مخالفان محمدرضاست. ساواک در دوره وی تنها یک چارت روی کاغذ بود و پرسنل آن از 150 نفر تجاوز نمی کرد. ساواک در واقع بختیار بود. علوی‌کیا و دو برادر امجدی (سرلشگر امجدی وسرتیپ مصطفی امجدی مدیر کل سوم)کل این تشکیلات بازیچه امجدی‌ها بود که به نفع بختیار کار کرده و بودجه هنگفت ساواک که 80 درصد آن به عنوان هزینه سری بدون حسابرسی بود به شدت حیف و میل می‌شد.
در حوزه ریاست، سازمان‌های زیر وجود داشت:
•        بازرسی ساواک از ادارات کل و نمایندگی‌های خارج از کشور بازرسی می‌کرد.
•        قسمت رسیدگی به شکایات بررسی شکایات پرسنل ساواک که مسئول مربوطه با شاکی برای کسب اطلاعات بیشتر حضوری ملاقات می‌کرد موارد صحیح پیگیری شده و موارد غیرقانونی به کارمند مربوطه تفهیم می‌شد این ترتیب برای این اتخاذ شد که کارمندان ساواک هیچ گاه نارضایتی رادر خود نگه ندارند که موجب عواقب سوء شود.
•        دادسرای اداری؛ دادگاه بدوی؛ دادگاه تجدید نظر ساواک.
•        حسابداری؛ برای کنترل حساب‌های اداره کل ششم
•        بودجه سری؛ این بودجه فقط به دستور شخص رئیس ساواک قابل پرداخت بود.
•        اداره موتوری؛ اداره بهداری؛ کمیسیون عالی ساواک
•        ساواک‌های استان شامل رئیس، معاون، دفتر (وظایف ادارات کل یک، ششم، امور دفتری رئیس و معاون را انجام می‌داد) امنیت داخلی، حفاظت، فنی، ضدجاسوسی، تحقیق.
•        ساواک شهرستان؛ رئیس، دو تا سه رهبر عملیات و چند پاسدار.
•        نمایندگی خارج از کشور؛ یک رئیس نمایندگی، یک کارمند
معاون یکم(عملیاتی)؛ تا سال 1339 پاکروان این سمت را بر عهده داشت. در زمان مدیریت پاکروان معاون عملیاتی مشخص نشده و علوی کیا به عنوان قائم مقام برگزیده شد.
معاون دوم (اداری)؛ تا سال 1339 علوی کیا این سمت را بر عهده داشت. برای استخدام در ساواک باید فرد مورد نظر توسط یکی از کارمندان ساواک معرفی می‌شد.(تنها روش موجود) استخدام فرد نیز باید به تصویب ریاست یا قائم مقام می‌رسید.
اداره کل یکم(امور اداری)؛کارگزینی، مخابرات، تشریفات.
اداره کل دوم(کسب اطلاعات خارجی)؛ کسب اطلاعات از طریق پایگاه‌های برون مرزی و پایگاه در کشور هدف.
اداره کل سوم (امنیت کشور – بزرگترین و فعال‌ترین قسمت ساواک)؛ سرتیپ مصطفی امجدی تا اواسط 1342 در دوران فردوست، مقدم(تا فروردین 1350) و در دوران نصیری، ثابتی این سمت را عهده‌دار بودند. شامل قسمت‌های مقابله با براندازی، سازمان اجتماعی و ضدنارضایتی(قسمت دانشگاه‌ها با هدف کاهش نارضایتی در جامعه) بود. همچنین کنترل مقامات مهم مملکتی به همراه اداره کل هشتم و نهم انجام می‌شد. در دوران پایانی رژیم این اداره کل در گزارش‌های خود اساس را بر تعریف و تمجید گذاشته و به رضایت‌ها بیش ازحد و به نارضایتی‌ها کمتر از حد بها می‌داد و یکی ازعلل اصلی سقوط رژیم را می‌توان این مورد دانست.
اداره کل چهارم(حفاظت پرسنل – اسناد – اماکن)؛ تحقیق در باره کاندیدای استخدام
اداره کل پنجم (امور فنی)؛ تعقیب و مراقبت شنود تلفنی، سانسور، قفل، عکاسی، خداشناسی و الکترونیک.
اداره کل ششم (امور مالی)؛ پس از اتمام دوران بختیار، هنوز سوء استفاده مالی انجام شده و بازرسی تنها تا مرز معینی اجازه فعالیت داشت. سرتیپ زنگنه به عنوان مدیر کل و زیردست او به سوء استفاده ادامه داده و زنگنه رسما سوء استفاده خود را تا 50 درصد قانونی اعلام می‌کرد. قسمت‌های زیرمجموعه آن، حسابداری، تدارکات و باشگاه‌ها بود.
اداره کل هفتم (بررسی اطلاعات خارجی)
اداره کل هشتم (ضد جاسوسی)؛ کنترل سفارتخانه‌های خارجی، مقابله با جاسوسی سرویس‌های اطلاعاتی بیگانه، تبادل اطلاعات، مراقبت از اقلیت‌های مذهبی.
اداره کل نهم(تحقیق)؛ وظیفه اصلی این قسمت تحقیق در باره اشخاص و سازمان‌ها و برگزاری دوره آموزشی بود.
در ابتدای فعالیت ساواک، آموزش‌ها به صورت شفاهی بوده و کتابی برای ترجمه از طرف هیات مستشاری موسس ساواک ارائه نشده بود. تنها افراد آموزش شفاهی خود را دیکته کرده و به صورت جزوه به پرسنل ارائه می‌کردند به مرور استادان دعوتی از اسرائیل و آمریکا در ضد اطلاعات ارتش آموزش‌های تخصصی به پرسنل ساواک داده و برای ساختارمند کردن این امر،اداره کل نهم ایجاد شد. پس از آن آموزش تخصصی در موضوعات ضدبراندازی، خط شناسی، تحقیق، اطلاعات خرجی توسط استادان اعزامی از اسرائیل که در کشور خود به عنوان متخصص موضوع شهره بودند، انجام شد.
ساواک به آموزش تخصصی بسیار اهمیت می‌داد در دوران تاجبخش،رئیس ضد اطلاعات ارتش، آمریکایی‌ها یک هیات 10 نفری(شامل یک ژنرال) برای آموزش یک دوره کالم ضد اطلاعات به ایران فرستادند که هر یک متخصص یکی از رشته‌های ضد اطلاعاتی بودند. هشت نفر از مستعدترین پرسنل ساواک در این دوره که مدت شش ماه به طور فشرده (صبح و عصر) به طول انجامید. شرکت کردند. پس از خاتمه نیز یک سری کتاب که از روی آنها آموزش داده بودند به نماینده ساواک اهدا شد.
همچنین سعی می‌شد که از پرسنل متخصص در پست‌های تخصصی استفاده شود در زمان ریاست مقدم بر ساواک، قاجار، معاون مدیر کل هشتم ساواک که از مدیر کل هم به امور ضد جاسوسی تسلط بیشتری داشت به عنوان معاون ضد اطلاعات ارتش منصوب شد. پس از مدتی وی رئیس ضد اطلاعات ارتش شد و مسئولان از اقدامات و فعالیتهای وی راضی بودند.
در آغاز و انجام بسیاری از اسناد ساواک، علائم و رموزی وجود داردکه برخی از آنها عبارتند از:
نظریه شنبه نظریه منبع نفوذی ساواک که از طریق مشاهده مستقیم یا از راه‌های دیگر به دست می‌آید.
نظریه یکشنبه؛ نظریه رهبر عملیات که پس از گزارش منبع، آن را تایید یا تحلیل می کرد.
نظریه دوشنبه؛ نظریه رئیس دایره عملیات
نظریه سه شنبه؛ نظریه امنیت داخلی
نظریه چهارشنبه؛ نظریه رئیس سازمان اطلاعت و امنیت منطقه
نظریه جمعه؛ نظریه رئیس سازمان اطلاعت و امنیت استان.
 
در زمان پاکروان(1350-1340)؛ به دستور محمدرضا فردوست با حفظ سمت در دفتر ویژه به عنوان قائم مقام ساواک برگزیده شد تا ضمن تحکیم ساختار ساواک، با فساد مبارزه کند که وی گزارش کاملی از وضعیت نابسامان ساواک و اختلاس‌های صورت گرفته برای محمدرضا ارسال کرد. در زمان معاونت فردوست، تغییر تخصص غیرممکن شده و هر فرد تنها می‌توانست در سلسله مراتب تخصصی خود ارتقا یابد. این امر باعث تخصص روزافزون پرسنل ساواک شد. همچنین تصویب کلیه امور با معاون ساواک بود و ریاست تنها به امور عملیات می‌پرداخت. برای افزایش تخصص،علاوه بر کمیسیون عالی، در رده ادارات کل، یک کمیسیون به ریاست مدیر کل یا معاون او تشکیل شد که در نتیجه در سال 1349، تعدادی از کشورهای خاورمیانه پرسنل اطلاعاتی و امنیتی خود را برای آموزش به تهران اعزام می‌کردند.
از لحاظ سازماندهی نیز تا حدود سال 1340 وظایف ادارت کل و حیطه مسئولیت‌ها شناخته شده نبود و مداخلات شدید مدیران کل در کار یکدیگر وجود داشت. در حوزه مالی نیز در دوره بختیار و علوی کیا فساد مالی و سوء استفاده از هر نوع به حد غیر قابل تحمل رسیده بود. برای حل مشکلات، کمیسیون عالی ساواک تشکیل و سعی کرد برای دستیابی به اهداف تشکیل ساواک، راه‌های مناسب را تشریح کند که این امر با هم‌اندیشی و صحبت با مدیران کل تامین شد.

وظایف مشخص شده
در هر اداره کل وظایف محوله گروه بندی و بین ادارات، بخش‌ها و شعب تقسیم شده. ادارات، بخش‌ها و شعب جدید ایجاد و تعدادی حذف شدند. در خاتمه، چارت ساواک با تقسیمات جدید ترسیم شد. در ادامه حداقل پرسنل لازم مشخص و بیان شد که هر پرسنل در هر قسمت بر اساس پست سازمانی باید چه دوره‌های آموزشی را بگذراند. مکان و تعداد اتاق‌های هر اداره کل مشخص شده وسایل مورد نیاز هر قسمت بر اساس نوع  تعداد مشخص و به آنها تحویل شد. کمیسیون عالی همچنین مسئول تعیین افراد برای احراز مشاغل  حساس شد. تعداد پرسنل ساواک تا سال 1350 حدود 5000 نفر بوده و تعداد ماموران این سازمان نامشخص است، تعدادی از پرسنل ارتش نیز در ساواک مامور شده بودند که بازنشستگی در ارتش موجب قطع خدمات آنان در ساواک نمی‌شد.
در ابتدا اماکن اداری ساواک استیجاری بود با تصمیم مدیران این سازمان، در یک محوطه بزرگ، ساختمانهای اداری بر اساس نقطه ساختمان مرکزی سیا ساخته شد که با حداقل نگهبان حداکثر تامین را ممکن می‌کرد. سازمان مرکزی ساواک به ترتیب عبارت بود از رئیس ساواک، قائم مقام ساواک، رئیس سازمان اطلاعات خارجی، مدیر کل، معاون مدیر کل، رئیس اداره رئیس بخشف رئیس دایره، رئیس شعبه.
با وجود تمام این تلاش‌ها، ساواک در کشف فعالیتهای پنهانی توفیقی نداشت و بیشتر هم خود را صرف فعالیتهای علنی و نیمه علنی می‌کرد. علت آن رشد جنبه‌های ظاهری و تشریفاتی ساواک بود که مدیران آن به مسائل بی دردسر و پرهیاهو. برای جلب توجه به خود رغبت نشان می‌دادند. ساواک که به نوعی فرزند FBI به حساب می آمد، اساس نقش خود را بر ایجاد رعب و وحشت قرار داد و تشکیلات عظیم آن به منفورترین تشکیلات کشور بدل شد. همه نفرتی که در جامعه علیه محمدرضا و رژیم او تبلور یافته بود،به سمت ساواک نشانه گرفته شد.
از نظر حفاظتی نیز ساواک وضع مطلوبی نداشت که علت آن در علنی بودن این سازمان بود. سیستم ساواک آمریکایی بود که به دلیل علنی بودن به مرکزی برای هر نوع سوء استفاده در بیشتر موارد تبدیل شد ساختمان های ساواک در تهران و استانها بیشتر شناخته شده بود. پرسنل هر یک بر حسب مقام خود به وسیله تعدادی از افراد شناخته شده بودند و هر چه مقامشان بالاتر بود، شهرت بیشتری داشتند. ماموران که برای فعالیت در هدف‌های مورد نظر شناسایی ، بررسی و به نام مامور استخدام شده و باید مخفی می‌ماندند، برای تظاهر به قدرت اکثرا خود را به نزدیکان معرفی می‌کردند. به دلایل مختلف از جمله مخالفت محمدرضا و مسئولان داخلی ساواک، امکان تغییر این وضعیت و تقویت جنبه مخفی در این سازمان عملی نشد.
 
اطلاع رسانی در ساواک
اداره کل سوم هر روز یک بولتن اخبار روزانه به دفتر ویژه اطلاعات ارسال کرده و هر ماه یا دو ماه و برخی موارد هر سه یا شش ماه(دوره با توافق رئیس دفتر مشخص می‌شد) بولتن جداگانه‌ای در باره روحانیت، عشایر، اقلیت‌های مذهبی، فراماسونری، فرقه بهایی، سازمانهای مخالف رژیم در داخل کشور و... به دفتر ارسال می‌داشت.
اداره کل هفتم روزانه یک بولتن اخبار کشورهای هدف و اخبار برون مرزی به دفتر ارسال می‌کرد که اخبار برون مرزی را از اداره کل دوم اخذ و پس از رفع موارد ابهم در بولتن خود درج می کرد. اخبار کشورهای هدف مقداری ازا داره کل دوم و مقداری نیز توسط خود اداره کل هفتم از مطبوعات و اخبار رادیویی مستقیما اخذ و در بولتن ترج می‌شد. همچنین یک ماهه یا دو ماهه (دوره با توافق رئیس دفتر مشخص می‌شد) بولتن‌های نوبه ای در باره کشورهای هدف تهیه و به دفتر ارسال می‌شد. این بولتن‌ها شامل حوادث و مسائل سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و دیگر موارد مشابه در طول دوره مشخص بود.
اداره کل هشتم نیز روزانه یک بولتن در باره سفارتخانه‌ها تهیه و هر سه ماه(دوره با توافق رئیس دفتر مشخص می‌شد) نیز یک بولتن توبه ای درارتباط با وظایف خود به دفتر ارسال می‌کرد.
ساواک تهران نیز روزانه یک بولتن از اخبار مربوط به حیطه کار خودرا به دفتر ارسال می‌داشت.
مجموع این اخبار از سازمان‌های مختلف حدود 250 صفحه بوده که توسط کارشناسان دفتر در دو تا پنج صفحه خلاصه می‌شد.
مسئول دفتر با رویت این اوراق. آن را خلاصه‌تر کرده و موارد ضروری هر شب به رویت شاه رسیده و وی می‌توانست با صرف چند دقیقه وقت از اخبار ایران، جهان و دیگر اطلاعات ضروری آگاه شود. در موارد ضروری اخبار به صورت تلفنی توسط دفتر دریافت شده و افسر نگهبان، اخبار را تلفنی به افسر کاخ دیکته کرده و وی فوراً اخبار را به اطلاع محمدرضا می‌رساند. دفتر ویژه همچنین با تشکیل شبکه‌های مخفی در سازمانهای مختلف از جمله ساواک به عنوان حفاظت، کنترل نیروهای ساواک را بر عهده داشت. هر ماه یک گزارش در این باره تهیه شده و به اطلاع محمدرضا می‌رسید.