ویژگی های خطبه حضرت زهرا(س)

به گزارش نما ،حجت الاسلام والمسلمین علی ربانی گلپایگانی استاد کلام حوزه علمیه قم، برگزیده کتاب سال حوزه در سال 93 و مؤلف بیش از 50 اثر مذهبی، در باره ویژگیهای خطبه حضرت زهرا(س) و قرابت آن با قرآن کریم و دیگر بخشهای زندگانی دخت گرامی پیامبر(ص) از جمله کفویت با حضرت علی(ع) مطالبی رامطرح کرد که مشروح آن را در ادامه می‌خوانیم:

خطبه حضرت زهرا(س) پس از رحلت پدر بزرگوارشان در مسجد مدینه ایراد شد در باره ویژگی های این خطبه بفرمایید.
از حضرت صدیقه طاهره(س) میراث علمی متعدد باقی مانده که قطعاً یکی از این میراث مهم خطبه غرایی است که ایشان در مسجد النبی ایراد کردند. اوایل روزهای بعد از رحلت بود، برخی گفته‌اند10 روز از رحلت پیامبر(ص) گذشته بود که چنین خطبه‌ای ایراد کردند. خطبه ایشان به لحاظ کلی سه ویژگی دارد که در هر سه ویژگی با قرآن کریم و نهج‌البلاغه قابل مقایسه است، نخست اینکه این خطبه به لحاظ فصاحت و بلاغت بسیار عالی است.
اگر با نهج البلاغه و خطبه‌های امیرالمومنین(ع) آشنا باشیم، یکی از ویژگیهای نهج البلاغه و ویژگیهای نهج البلاغه همین جنبه برجستگی فصاحت و بلاغت آن است، همین ویژگی در خطبه صدیقه طاهره(س) وجود دارد. ویژگی دوم این است که خطبه حضرت حکمت آمیز و حکمت‌آموز، نصیحت‌آمیز ، پندآموز و حقیقت‌آموز است، یعنی گوهرهای معرفت و اخلاق و ارزشهای انسانی و الهی در این خطبه آمده است، گرچه به صورت فشرده در زمانی کوتاه ایراد شد اما این ویژگی‌ها را دارد و دقیقا همین ویژگی در نهج البلاغه و خطبه‌های امیرالمومنین(ع) هم هست. از همین مقایسه کوتاه مسئله کفویت صدیقه طاهره(س) و امیرالمؤمنین(ع) مشخص می‌شود.
سرانجام سومین ویژگی شاخص و برجسته این خطبه، عمق و ژرفای معرفتی آن است. در حقیقت مضامین این خطبه بسیار بلند است و این از ویژگی های نهج البلاغه امام علی(ع) نیز هست.

این خطبه چه مضامین و محورهای کلی را در بردارد؟
از نظر مضامین و محورهای کلی مطالبی که ایراد فرموده است، به صورت فهرست‌وار بدان اشاره می‌کنم تا در جریان آن خطبه و سخنرانی قرار بگیریم. یکی از محورهای این خطبه بلند، مسایل خداشناسی است که در چند فراز در باره صفات خداوند و خلقت آفرینش و هدف از خلقت انسان و جهان بیان شده البته به صورت فشرده محور دوم مسئله نبوت و مقام و منزلت پیامبر(ص) است. سومین مسئله‌ای که حضرت بدان پرداخته شخصیت برجسته امیرالمومنین(ع) و چهارم در باره قرآن کریم است، دو فراز درباره قرآن کریم آمده است که این را به تفصیل بحث خواهیم کرد.
پنجمین محور درباره دستاوردها و ارمغان نبوت است، یعنی مردم جزیره العرب در چه وضعی بودند پیامبر(ص) که مبعوث شد چه وضعیتی پیدا کردند؟ ششمین محور و مسئله درباره فلسفه احکام اسلام بیان شده است اینکه توحید چه فایده‌ای دارد نماز و روزه و حج و... که دقیقاً با یکی از خطبه‌های نهج البلاغه مشابهت بسیار دارد.
هفتمین محور و مسئله در باره مسئولیت امت اسلامی است که امت اسلامی آن زمان، مردمان مدینه و امروز کل دنیای اسلام نسبت به اسلام چه مسئولیتی دارند و هشتمین محور اشاره به گمراهی مردم آن روز مدینه دارد که چرا گمراه شدند، منشأ این گمراهی چیست؟ نهمین مسئله نیز باز به گونه‌ای بحث امامت است اگر چه صریح این بیان را نیاورده است اینها اجمالاً عناوین این سخنرانی است.

آیا این خطبه تنها در منابع شیعه موجود است؟
خیر، این سخنرانی فاطمه زهرا(س) فقط توسط شیعه نقل نشده است، عده‌ای از دانشمندان برجسته اهل سنت نیز آن رانقل کرده‌اند. «ابوبکر احمدبن عبدالعزیز جوهری» از علمای اهل سنت این خطبه را نقل کرده «احمد بن موسی بن مردوی اصفهانی» مولف کتاب المناقب از علمای برجسته اهل سنت «احمد بن ابی طاهرم معروف به ابن طیفور که در قرون سوم زندگی می‌کرده»، «ابومخنف» مورخ معروف متوفی 158 هجری و «ابن ابوالحدید معتزلی» در شرح نهج البلاغه نیز این خطبه را نقل کرده‌اند.
از بزرگان شیعه سید مرتضی، شیخ طبرسی و علامه مجلسی و... نیز این خطبه را بیان کرده‌اند. بنابر این خطبه بسیار مهم است و اگر بنا باشد در باره آن صحبت شود باید حداقل یک ماه جلساتی باشد که کلمه به کلمه توضیح داده شود.

چه ارتباط نشانه‌ای – معنایی میان خطبه حضرت زهرا(س) و قرآن وجود دارد؟
خطبه حضرت در سه جنبه مرتبط با کتاب ا... است، یک محور معرفی قرآن است که اصلاً قرآن چیست، یعنی ما قرآن را از نگاه حضرت صدیقه طاهره(س) ببینیم چه جایگاهی دارد، دوم اینکه ایشان عمل به قرآن را توصیه کرده است و ملامت و نکوهش می‌کند کسانی را که به قرآن عمل نمی‌کنند و مطلب سوم نیز استشهادها و استنادهایی است که ایشان در سخنرانی‌شان – که شاید نیم ساعت تا سه ربع طول کشیده باشد – به قرآن کریم دارند. بنده آیات مطرح در خطبه را که بررسی کردم 24 یا 25 آیه است که به صورت مستقیم حضرت به سخنرانی استدلال کرده است.
یعنی ایشان با واژه‌ها می‌خواستند نشان دهند از روی هیجان یا داغداری صحبت نمی‌کنند و می‌خواهند مطلب را روشن کنند.
اما آن بخشی که مربوط به قرآن کریم است؛ حضرت خطاب به حاضران در باره کتاب ناطق بودن خدا صحبت می‌کنند و اینکه قرآن را ناطق معرفی کرده‌اند که قرآن سخن می‌گوید و خاموش نیست و سخنش راست است و دروغ نیست. بد نیست روشنفکر مآبان هم به این موضوع توجه کنند و اگر به خود قرآن مراجعه کنیم، خداوند متعال می‌فرمایند که این کتاب عزیز است  و باطل در آن راه ندارد (آیات 41 و 42 سوره فصلت) یعنی وقتی قرآن بر پیغمبر (ص) نازل شد کنترل شده و دقیق بود و پس از آنکه پیغمبر دریافت کرد نیز تا ابد صحیح و سالم می‌ماند.

اتفاقاً «صدق» یکی از القاب مشترک حضرت زهرا(س) و قرآن کریم است
بله! یکی از القاب حضرت زهرا(س) صدیقه است. پس حضرت زهرا(س) را می‌توان با قرآن مقایسه کرد؛ زیرا صفت قرآن صداقت است، یکی از القاب حضرت زهرای مرضیه هم این است که ایشان صدیقه است و جالب این است که روایتی را حتی از همسر پیامبر نقل کرده‌اند که می‌گوید: «من پس از پیغمبر کسی را صادق‌تر از زهرای مرضیه(س) ندیدم».
پیغمبر به حضرت علی(ع) فرمود: خداوند سه چیز به تو داده است، پدر زنی مثل من داری، همسری داری چون زهرا(س) که صدیقه است و فرزندانی مانند حسن  و حسین(ع) و اینها را خدا به تو عنایت کرده است. پس اینجا یک مقایسه‌ای در صفت صادق بودن قرآن و حضرت زهرا کردم.
در ادامه آن بحثی که در باره مباحث قرآنی خطبه حضرت زهرا گفتم، این نکته را هم اضافه کنم که قرآن نور ساطع هم خوانده شده است، یعنی قرآن روشنی بخش است در خود قرآن هم آیات متعددی است که قرآن را به عنوان نور معرفی کرده است، پس قرآن نور و روشنی بخش بوده و دارای بصیرتهای فراوان است. باید میان بصر و بصیرت هم تفاوتی اینجا قائل شوم، بصر چشم ظاهری و قوه دیدن ظاهری است، اما بصیرت چشم باطن و عقل است، یعنی قرآن کریم معارف و حقایقش عقل انسان را بینا می‌کند، قرآن دارای «سرائر» است؛ یعنی قرآن هم ظاهر و هم باطن دارد، ظاهرش آشکار است، اما سرائر آن قابل کشف است، کاشف می‌خواهد و به تعبیر خودش هم قرآن جایگاهی پنهان دارد که آن حقیقت قرآن را درک نمی‌کند، مگر انسانهایی که از طهارت خاص برخوردارند: لا یمسه الا المطهرون

مراد از مطهرون چه کسانی هستند؟
در سوره احزاب آیه 33 «انما یرید ا... لیذهب عنکم» آمده که جز این نیست که خداوند اراده کرده است اهل بیت(ع) پاکیزه باشند. «رجس»؛ یعنی پلیدی، مطلقا هر پلیدی از فکری، رفتاری تا درون و برون باشد. قرآن می‌فرماید ما می‌خواهیم شما پاک باشید، اینها اهل بیت(ع) هستند. روایات معتبر در منابع اهل سنت داریم که پیغمبر وقتی می‌خواست از خانه‌اش بیرون بیاید و در مسجد نماز بخواند، جلوی خانه زهرای مرضیه می‌ایستاد و می‌گفت السلام علیکم یا اهل البیت! و این موضوع در تمام نمازهای پنج گانه پیغمبر تکرارمی‌شد.
روایت دیگری داریم که ام سلمه می‌گوید, آن روزی که پیغمبر (ص) در خانه بود و زهرا و علی و حسن و حسین(ع) آمدند و جمع شدند و عبایشان را کشیدند و همه را زیر عبا گرفتند، بعد دستش را به آسمان بلند کرد و گفت:
پس آن اهل بیتی که در ان آیه آمده است که «لا یمسه الا المطهرون» یکی از آنها زهرای مرضیه (س) است.

ارتباط حضرت زهرا(س) و امیرالمومنین(ع) را چگونه می‌توان تعریف کرد؟
امیرالمومنین (ع) طبق وصیت زهرای مرضیه(س) ایشان را شبانه غسل دادند و کفن کردند و به خاک سپردند. امیرالمومنین(ع) در نهج البلاغه خطبه 202 جملاتی دارند که یک نوع مصیبت خوانی و مرثیه خوانی است: سلام  به تو ای رسول خدا آن دختری که سریع و با شتاب نزد تو و در جوار تو آمد و آرمید. علی(ع) قهرمان صبر است، اما ای رسول خدا من در داغ از دست دادن این عزیز تو صبرم اندک شده است، ای رسول خدا آن امانتی که به من داده بودی، برگشت داده شد و..

نکته پایانی اگر دارید بفرمایید.
ما یک حسادت داریم یک غبطه، حسادت مذموم است، غبطه ممدوح است. غبطه یعنی یک فردی رشد کرده و ما می‌گوییم خوشا به حالش که پیشرفت کرده  و ما هم تلاش می‌کنیم بدان جا برسیم. پیروان قرآن اگر پیروان راستین باشند مورد غبطه مردم دنیا هستند. اگر ما بخواهیم که دنیا نسبت به ما غبطه بخورد، باید پیرو قرآن باشیم، پیروی از غرب و سخنان دانشمندان غرب ما را نجات نمی‌دهد، اگر قرآن و معارف قرآن را سرلوحه زندگی قرار دادیم هم در حیات سیاسی و زندگی اقتصادی و خانواده تمام جنبه‌های ما مورد توجه دنیا قرار خواهد گرفت. سعی کنیم همیشه قرآن بخواهیم، برنامه ریزی کنیم روزانه چند آیه قرآن بخوانیم با شب که می خواهیم به خواب برویم، آیاتی از قرآن کریم تلاوت کنیم. امیدوارم از این عمری که خدا به ما عنایت کرده است،در پرتو معارف قرآن کریم قلب و جانمان را نورانی کنیم.

منبع: ویژه نامه روزنامه قدس