حجیت شرعی جامعتین در انتخابات

رسالت انبیاء(علیهم السلام) و نزول کتب آسمانی بدون در نظر گرفتن جوهره اختیار و انتخاب بشر یک امر بی معنی است. پیامبران آمدند تا بهترین راه را فراروی بشر بگشایند تا وی بتواند بهترین گزینه را انتخاب کند. انا خلقنا الانسان من نطفة امشاج نبتلیه فجعلناه سمیعا بصیرا(دهر:2).

انتخاب مظهر عقلانیت بشر است و عقال عقل که شنوا و بیناست، شتربچه انتخاب را لگام و آن را به سرمنزل مقصود که تعالی و تکامل انسانیت است، می رساند. اما چنانچه افلیج هوای نفس بر دوش اختیار آدمی سوار شد تبدیل به دیو کوری می شود که گوش به فرمان افلیج سوار بردوش خود است و هم اوست که وی را راه می برد تا اینکه شاید به قعر دره هر دو سقوط کنند. حال پرسش اینجاست که عقال و لگام عقل را در کدام بازار و در پستوی کدام دکان باید جستجو کرد؟

مطمئنا عقل کامل که به تعبیر قرآن سمیع و بصیر است بهترین لگام برای مهار انتخاب های انسانی است. این پاسخ حد و خط فاصل بین انتخاب های عرفی و شرعی در دنیای امروز است.

پس از رنسانس، امانیسم مجوز انتخاب با عقل تکامل نیافته را صادر کرد. عقلی که ممزوج با هوای نفس بود. هوای نفسی که حتی در بعضی جاها ملتبس به لباس عقل شد و مبنایی برای انتخاب قرار گرفت. این امتزاج و التباس انتخاب های انسان قرن بیست و یکم را با چالشها و کژتابی های زیادی روبرو ساخته است.

یکی از نمونه های انحراف در اختیار، انتخابات متداول سکولار در جهان امروز است. انتخاباتی که در آن نتیجه انتخاب آزادانه و آنچه از صندوق ها بیرون می آید لزوما اصلح موجود نیست بلکه شخص یا جریانی است که منطبق با امیال نفسانی و مطامع دنیوی انتخاب کنندگان چه در سطح عامه و چه در سطح بازی سازانی است که در برخی مواقع حتی اجازه این نوع انتخاب غیر عقلانی را نیز از مردم می گیرند.

انتخابات اما مانند سایر مقولات سیاسی و اجتماعی درمردمسالاری دینی بیش از آن که یک امر عرفی باشد، موضوعی ایمانی است. شرکت در انتخابات چه برای کسانی که قرار است انتخاب شوند و چه افرادی که قرار است انتخاب کنند تکلیف شرعی محسوب می شود. مقام معظم رهبری در این خصوص در دیدار مردم قم در سالروز قیام تاریخی 19 دی در خصوص نحوه گزینش نامزدها در انتخابات توسط مردم فرمودند: مردم باید چشمها را باز کنند، ملتفت باشند. خوشبختانه مردم ما بیدارند. افرادى که میتوانند انسان را خاطرجمع کنند، بین انسان و خدا حجت براى انسان درست کنند، انسان به اینها اطمینان کند؛ آنجائى که خودش میتواند تحقیق کند، تحقیق کند. اینها لازم است."

در واقع معظم له قائل به دو راه تحقیق فردی و رجوع به خبرگانی هستند که می تواند بین رای دهنده و خدا حجت ایجاد کند.

به نظر راقم این سطور داب مردمسالاری دینی توسعه دایره شرعی سازی انتخاب عمومی و عرفی زدایی از آن است. که البته مداقه بیشتر اندیشمندان و صاحب نظران را می طلبد. یعنی اگر چه عقل کامل در شریط فعلی در دسترس نیست اما تا آنجا که ممکن است انتخاب ها به عقلانیت متکامل که بصیر و سمیع است، نزدیک شود. چرا که ارزشها در اسلام نسبی است اگر به صد نتوان رسد عقل اقتضا نمی کند از نودی که در دسترس است، دریغ نکنیم.

در این پارادایم هر مکانیسم و الگویی که بتواند به انتخاب عقلانی رای دهندگان کمک کند ذی قیمت و ارجمند است. یعنی الگوهایی که می توانند زمینه عقلانیت متکامل را در شهروندان تقویت کنند از ارزش سیستمی بیشتری برخوردارند. از سویی رای دهندگان ایمانی نیز که به دنبال حجیت فعل سیاسی خود هستند با استعانت از این ساختار هدایت کننده می توانند به اجر و ارج فعل خود مطمئن گردند.

چرا که رجوع به خبره و ارجاع غیرمتخصص به متخصص کاملا یک امر عقلانی است و مجال و مجلایی برای تکمیل عقلانیت و زدودن رگه ها و پیرایه های نفسانی محسوب می شود. این گزاره عقلى چنان متقن و خلل ناپذیر است که اگر انسان امروزی بخواهد حتى چند لحظه اى در امور زندگى خویش به این حکم عمل نکند زندگیش غیر ممکن مى شود. نباید از نظر دور داشت که اصل رجوع مسلمانان به معصومین(ع) و یا مراجعهء آنان به مراجع عظام، براى شناخت تکالیف خود و یا رجوع مردم به خبرگان برای کشف ولی فقیه و ... بر همین اصل عقلی است.

در قرآن کریم آمده است:...فاسئلوا اهل الذکر ان کنتم لاتعلمون (نحل:43 و انبیا:7) ... اگر نمى دانید از آگاهان بپرسید. مرحوم علامهء طباطبایى ذیل این آیه شریفه مى نویسد: "به هر حال، آیهء مذکور، به یک اصل عمومى عقلایى رهنمون مى کند و آن اصل«رجوع جاهل به خبره» است. این حکم، تعبدى نیست و فرمان یافتن جاهل به پرسش از عالم، به خصوص پرسش از اهل ذکر هم امرى مولوى و تشریعى نیست و این مطلب آشکارى است." به لحاظ روایات معصومین(علیهم السلام) نیز به مهمترین حدیثی که در این وجیزه می توان اشاره کرد توقیع شریف امام عصر(ع)در جواب نامهء اسحاق بن یعقوب، است.در کتاب "اِکمال الدین و اِتمام النعمه" آمده است که امام زمان (ع) با خط خویش نوشتند: "در حوادث پیش آمده، به راویان حدیث ما رجوع کنید."

رجوع به خبره و گروه های مرجع در انتخابات نیز یک امر متداول است. حال اگر شورایی از عقلای دینی و سیاسی در مردمسالاری دینی به وجود آمد چنانچه این اجماع در راستای توسعه دایره شرعی سازی انتخاب رای دهندگان بود و در جهت تقویت عقلانیت دینی در انتخاب مردم تاسیس شده بود این مکانیسم را باید تقویت کرد و بدان بها داد و افعال آن را زیر سوال نبرد.

امروز حضور موثر جامعتین به عنوان دو گنبد نورانی و مذهبی در پاسخ به ضرورت هدایت انتخاب عمومی به سوی انتخاب اصلح مومنین شکل گرفته است. این الگو بالذات خود منطبق با جوهره مردمسالاری دینی است. نباید فراموش کرد که انتخابات در مردمسالاری دینی از آنجا که منبعث از متن اسلام است بر خلاف دموکراسی متداول در دنیای امروز عرفی و سکولار نیست بلکه صبغه شرعی و مذهبی دارد از این رو تمام ساختار ها و روندهایی که این وجه مایز را پررنگ می کند نیازمند حمایت جامعه ایمانی است.

*پژوهشگر و مدرس دانشگاه