جزئیات فرایند تألیف كتاب‌های درسی

به گزارش نما، کوروش امیری‌نیا معاون متوسطه دفتر تألیف کتاب‌های درسی ابتدایی و متوسطه نظری سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی در گفت‌وگو با فارس به تعریف دوره اول متوسطه و کارکردهای این دوره پرداخت و اظهار داشت: دوره اول متوسطه، آخرین دوره آموزش عمومی در نظام تربیت رسمی جمهوری اسلامی ایران است؛ طول این دوره 3 سال است و گذراندن آن برای دانش‌آموزانی که دوره دوم ابتدایی را گذرانده‌اند، اجباری است.

وی با بیان اینکه این دوره به دلیل هم‌زمانی با تغییرات سریع جسمانی، شناختی، اجتماعی، عاطفی و اخلاقی، دوره بسیار حساسی است، افزود: در این دوره، هدایت تحصیلی از طریق کشف و پرورش استعدادهای یادگیرنده صورت می‌گیرد.

امیری‌نیا ادامه داد: برنامه درسی این دوره ضمن توجه به علایق یادگیرنده، بر تحکیم آموخته‌های پایه، توانایی درک مفاهیم انتزاعی، قدرت استدلال، فرضیه‌سازی و تفکر در مورد راه‌حل‌های مختلف، تقویت روحیه کار و کار آفرینی، و ایجاد آمادگی برای پذیرش تکالیف شرعی تأکید می‌کند.

وی با اشاره به اینکه جهت‌گیری برنامه درسی این دوره در راستای رویکرد کلان حاکم بر برنامه‌های درسی و تربیتی یعنی رویکرد فطرت گرایی توحیدی است، تصریح کرد: در این دوره برنامه‌های درسی به دنبال تحکیم آموخته‌های دانش‌آموزان در دوره ابتدایی، تکوین شخصیت نوجوانان در ابعاد مختلف، کشف و پرورش استعداد دانش‌آموزان و تقویت زمینه‌های عقلانی، علمی، ایمانی، مهارتی و اخلاقی در آنها برای ادامه تحصیل است.

معاون متوسطه دفتر تألیف کتاب‌های درسی ابتدایی و متوسطه نظری سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی اضافه کرد: برنامه‌های درسی دوره اول متوسطه به دنبال پاسخگویی به نیازهای فطری دانش‌آموزان، نیازهای برخاسته از رشد، نیازهای جامعه، نیازهای دانشی پایه و مهارتی، تکالیف و انتظارات دینی در جهت نیل به مراتبی از حیات طیبه هستند.

وی به جزئیات این نیازها اشاره کرد و گفت: نیازهای فطری شامل حقیقت جویی، جست‌وجوگری، آرمان‌خواهی و عدالت‌جویی، میل به شناخت زیبایی‌ها، خلاقیت‌ها، میل به استقلال و آزادی، تفکر و تعقل در نظام خلقت با نگاه توحیدی، معنویت طلبی و دین‌خواهی، شناخت موقعیت ویژه انسان در نظام خلقت، کمال‌گرایی، تخیل‌گرایی، معنای ارزش‌ها و عمل به ارزش‌های الهی، میل به خداشناسی، پرستش خدا و درک سرنوشت غایی جهان، علاقه به امور خیر و فضایل اخلاقی، پیروی از الگوهای مطلوب، نیاز به مطرح کردن خود و مسئولیت‌پذیری است.

امیری‌نیا ادامه داد: نیازهای برخاسته از رشد شامل نیازهای مرحله بلوغ و شناخت تغییرات جسمانی، اجتماعی، عاطفی و اخلاقی در خود و دیگران، تنوع استعدادها و علایق، فعالیت و تحرک جسمانی، تفاوت‌های فردی و جنسیتی، تمایل به گسترش روابط با دیگران و کسب مهارت در این زمینه و علاقه به تفریحات سالم است.

وی اضافه کرد: نیازهای جامعه شامل شناخت وظایف مرتبط با خانواده، مدرسه، دوستان، همسایگان و شهروندان، درک تفاوت در آداب و رسوم و فرهنگ مردم ایران، مطالعه نهادهای حکومتی، خدماتی و دینی، دفاع ملی، تفاوت‌های جغرافیایی و زندگی شهری و روستایی، شناخت هویت ملی و دینی و سبک زندگی ایرانی و اسلامی، تغییرات اجتماعی در ایران، درک اثرات مثبت و منفی رسانه‌ها، تهاجم فرهنگی و راه‌های مقابله با آن، اهمیت زبان و ادب فارسی، شناخت فرهنگ و تمدن اسلامی و نیازهای آینده جامعه، الگوهای مطلوب در جامعه، درک هنرها، مشاغل و شناخت محیط زندگی است.

معاون متوسطه دفتر تألیف کتاب‌های درسی ابتدایی و متوسطه نظری سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی ادامه داد: نیازهای دانشی پایه نظیر شناخت مبانی دینی و اخلاقی، مبانی علوم و فناوری، میراث فرهنگی (هنری، ادبی و تاریخی)، جغرافیای ایران، تحولات زندگی مردم ایران در گذر زمان و ارتباط آن با حوادث تاریخی نظیر ظهور اسلام، رخداد مشروطیت و انقلاب اسلامی‌ایران، همسایگان ایران و مناسبات با مردم جهان، محیط زیست و راه‌های حفاظت از آن است.

وی گفت: تکالیف و انتظارات دینی در جهت نیل به مراتبی از حیات طیبه نظیر عبادت خدا و اطاعت از خداوند متعال، پیامبر(ص)، ائمه اطهار(ع) و اولیاء دین، شناخت اهل بیت(ع)، دوستی آل محمد(ص)، ولایت فقیه، شناخت قرآن و احادیث، عمل به احکام و واجبات دینی، امر به معروف و نهی از منکر، دوستی با دوستان خدا و دشمنی با دشمنان دین، بشردوستی، دفاع از کشور و ارزش‌های دینی و اخلاقی، داشتن نیت و اراده پاک است.

امیری‌نیا اضافه کرد: کسب مهارت‌های کلیدی پایه نظیر مهارت‌های زبانی (زبان ملی، دینی و یک زبان بین‌المللی)، محاسبات پایه، پژوهش و تحقیق، مهارت‌های جغرافیایی، تفکر خلاق و حل مسئله، تفکر نقاد، ساخت اشیاء و تولید محصولات هنری ساده، مهارت ایمنی و حفظ سلامتی، مهارت‌های خودیادگیری و مهارت‌های یادگیری مادام العمر، مهارت‌های پدافند غیر عامل و آمادگی دفاعی، مهارت‌های مقابله با جنگ نرم، مهارت‌های زندگی و آداب معاشرت، مهارت‌های فناوری اطلاعاتی و ارتباطی، مهارت‌های انتخاب رشته تحصیلی و شغلی است.

* کتاب‌های درسی بر مبنای تک‌زنگ‌های 50 دقیقه‌ای، تألیف شده است

امیری نیا با بیان اینکه برای پاسخ به نیازهای فراگیران در پایه نهم، 12 عنوان کتاب درسی برای 5 روز و 30 ساعت زمان در هفته پیش‌بینی شد که ساعت هر کدام نیز به تفکیک مشخص شده است و پس از تصویب در مراجع قانونی جهت اجرا ابلاغ شده است، گفت: عناوینی چون درس قرآن، 2 ساعت در هفته است؛ ساعتی که اینجا تعریف شده است، هر کدام تک زنگ 50 دقیقه‌ای است که 2 ساعت به معنای 2 تک‌زنگ 50 دقیقه‌ای است.

وی افزود: توصیه ما به مدیران اداره کل و مدیران مدارس این است که کمک کنند این برنامه اجرا شود چون کتاب‌ها بر مبنای این تک‌زنگ‌های 50 دقیقه‌ای، تألیف شده است؛ وقتی می‌گوییم درس ریاضی، 4 ساعت است یعنی 4 تک زنگ 50 دقیقه‌ای است. «درس پیام‌های آسمان برای پایه نهم 2 ساعت»، «درس زبان عربی 2 ساعت»، «درس زبان و ادبیات فارسی و مهارت‌های نوشتاری در مجموع 4 ساعت در هفته»، «زبان‌های خارجه 2 ساعت»، «علوم تجربی 3 ساعت» و «تربیت‌بدنی و سلامت 2 ساعت»، «مطالعات اجتماعی که تلفیق تاریخ، جغرافیا و اجتماعی و حتی اقتصاد هست 3 ساعت»، «فرهنگ و هنر 2 ساعت»، «کار و فناوری 2 ساعت» و «آمادگی دفاعی 2 ساعت» است.

معاون متوسطه دفتر تألیف کتاب‌های درسی ابتدایی و متوسطه نظری سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی با بیان اینکه تفاوتی بین جدول نهم با جدول هفتم و هشتم وجود دارد، ادامه داد: در پایه هفتم و هشتم، درسی به نام تفکر و سبک زندگی داریم که این درس جای خود را در جدول دروس نهم، به درس آمادگی دفاعی داده است.

* فرایند تألیف کتاب درسی

امیری‌نیا به روند تألیف کتب درسی اشاره کرد و اظهار داشت: در ابتدای امر وقتی به ما ابلاغ شده است که بر مبنای اسناد تحولی، تألیف جدیدی داشته باشیم به تولید راهنمای برنامه درسی برای دوره اول متوسطه اقدام کردیم.

وی افزود: هر حوزه یادگیری برای خودش اهداف، رویکرد، روش‌های یاددهی ـ یادگیری و ارزشیابی را پیش‌بینی کرده است و بر مبنای آن، شبکه مفهومی طراحی شده و هر گروه طبق آن شبکه مفهومی، اقدام به تألیف پیش‌نویش اولیه کتاب کردند.

معاون متوسطه دفتر تألیف کتاب‌های درسی ابتدایی و متوسطه نظری سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی با بیان اینکه زمانی که پیش‌نویس اولیه کتاب توسط تیم تألیف آماده می‌شود، یکسری گام‌هایی تا مرحله چاپ‌سپاری طی می‌شود که یکی از آنها اعتباربخشی است، ادامه داد: اعتبار بخشی یکی از مراحل اساسی در فرایند برنامه‌ریزی درسی و تولید محتواست که در جهت تعیین میزان مطلوبیت و موثر بودن برنامه درسی و رفع نواقص احتمالی برنامه انجام می شود.

وی اضافه کرد: یکبار اعتباربخشی در درون دفتر و در حوزه کارشناسی و اعضای شورای برنامه‌ریزی انجام می‌شود و چون همه محتواها تولید شده است باید به تأیید شورا به عنوان پشتوانه جدی برنامه‌ها برسد؛ این پیش‌نویس که به تأیید شورا رسید برای اعتباربخشی برون دفتری به صورت متمرکز و غیر متمرکز اجرا می‌شود.

امیری‌نیا توضیح کرد: به عنوان مثال دبیرانی را از شهر تهران و شهرستان‌های استان تهران و استان البرز دعوت می‌شوند و در دو جلسه متمرکز کتاب‌ها بررسی شده و در یک یا دو جلسه با متخصصان موضوعی کتاب مورد بررسی قرار می‌گیرد و در کنار آن، سه استان برای هر یک از کتاب‌ها انتخاب می‌شوند و تعدادی از متخصصان و معلمان استانی، کتاب را بررسی می‌کنند و نظرات اصلاحی را برای ما می‌فرستند.

وی با بیان اینکه بعد از دریافت نظرات، شروع به بازنگری و اصلاح کتاب توسط تیم تالیف می‌شود و پس از ویرایش ادبی توسط ویراستاران مجرب، به اداره کل چاپ و نشر ارسال می‌شود، افزود: نکته ای که وجود دارد این است که به دلیل محدودیت زمانی که پیش روی ماست، از فرصت اجرای یک سال اجرای آزمایشی که در دوره عمومی انجام می‌شد، برخوردار نیستیم و آن اجرای آزمایشی به برنامه فشرده اعتباربخشی تبدیل شد و از معلمان، کارشناسان، دبیران مجرب و متخصصان موضوعی استفاده می‌شود.

معاون متوسطه دفتر تألیف کتاب‌های درسی ابتدایی و متوسطه نظری سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی تأکید کرد: قطعاً بعد از یکسال اجرا در مدرسه، و دریافت بازخورد از استان‌ها و همچنین نتایج حاصل از ارزشیابی فشرده توسط موسسه پژوهشی که با مشارکت مسئولین تحلیل محتوای استان‌ها صورت می‌گیرد، کتاب برای چاپ دوم اصلاح و چاپ خواهد شد.

* محتوای آموزشی کتاب های درسی را برای 28 تا 32 هفته طراحی می‌کنیم

امیری‌نیا در پاسخ به این پرسش که «چالش موجود بین حجم کتاب‌های درسی و ساعت پیش‌بینی شده برای تدریس را چگونه باید حل کرد؟»، اظهار داشت: قبل از پاسخ، ابتدا به دو نکته اشاره می‌کنم و در ادامه چند توصیه را پیشنهاد می‌کنم؛ نکته اول اینکه طبق برنامه درسی ملی طول سال تحصیلی از مهرماه هر سال شروع و تا آخر شهریور سال بعد به طول می انجامد البته بخش رسمی آموزش تا آخر خرداد ماه است. بدین ترتیب ما 37 هفته فعال برای آموزش داریم اما در عمل ما محتوای آموزشی کتاب های درسی را برای 28 تا 32 هفته طراحی می کنیم چون پاره ای از این هفته جزو هفته‌های فعال آموزشی نیست از جمله خرداد ماه که چهار هفته برنامه آموزشی صورت نمی‌گیرد. بنابراین برای اینکه به مشکل برنخوریم عموم مؤلفان برمبنای 28 تا 32 هفته کتاب را تالیف می کنند

وی افزود: نکته دوم اینکه وقتی می‌گوییم یک درس دارای 4 زنگ در هفته است، مفهوم زنگ چیست؟ طبق مصوبات شورای عالی آموزش و پرورش زنگ یعنی یک بازه زمانی 50 دقیقه‌ای که به دنبال آن 10 دقیقه زنگ تفریح است و روی هم 60 دقیقه است؛ این بازه 50 دقیقه‌ای یعنی یک بازه زمانی قابل طراحی برای آموزش.

معاون متوسطه دفتر تألیف کتاب‌های درسی ابتدایی و متوسطه نظری سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی ادامه داد: این زمان در بعضی مدارس تجمیع می شود و به 100 و عمدتاً 75 تا 80 دقیقه ای تبدیل می‌شود و در عمل نیمی از موقعیت یادگیری را از بین برده‌ایم.

وی تصریح کرد: تحقیقات نشان می‌دهد که بچه ها بیش از 20 تا 25 دقیقه تمرکز ندارند حال چه زمان شما 50 دقیقه باشد چه 70 دقیقه؛ وقتی شما زنگ‌ها را تجمیع می‌کنید یعنی دارید فرصت‌های یادگیری را کاهش می‌دهید و این موضوع، به خاطر این است که مدارس می خواهند کل برنامه آموزش را از صبح تا ظهر پوشش بدهند.

امیری‌نیا گفت: با توجه به نکات مطرح شده، توصیه ما این است که مقید به اجرای دقیق زمان آموزش باشند. الان دبیران علوم اعلام می‌کنند که سه ساعت کم است ولی اگر سه تا 50 دقیقه باشد قطعاً این زمان در 28 تا 32 هفته جواب خواهد داد اما اگر این سه تا 50 دقیقه به جای 150 دقیقه، 100 دقیقه باشد و زمان آموزش توسط همکاران به دلایل مختلف کم شود، مشکل ایجاد می‌شود. ما بیاییم کمک کنیم و طبق همان برنامه‌ای که ابلاغ شده، عمل کنیم.

* استفاده از فرصت در منزل

معاون متوسطه دفتر تألیف کتاب‌های درسی ابتدایی و متوسطه نظری سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی با بیان اینکه توصیه دوم، شتاب در تدریس است، گفت: معلمان و دبیران، طراحی آموزشی دقیق و جدی داشته باشند و با کمک تجربیات خودشان در فرایند تدریس به ارائه درس بپردازند چون در طراحی آموزشی همه فعالیت‌های کلاس از قبل پیش‌بینی شده است و توجه به دو نکته کلیدی یعنی مهارت‌ کوتاه گویی و بیان مفاهیم کلیدی مهم است که اگر به آن توجه شود تا حدودی مشکل برطرف خواهد شد.

وی افزود: توصیه سوم، استفاده از فرصت در منزل است. بخش عمده زمان بچه‌های ما در خانه‌هاست و ما بیاییم از فرصت در منزل برای یادگیری استفاده کنیم و دانش‌آموز در خانه مطالعه و کار کند و فعالیت تکمیلی در کلاس صورت بگیرد. به عبارتی دانش‌آموزان با مطالعه قبلی و با آمادگی وارد مدرسه و کلاس درس شوند.

امیری‌نیا تأکید کرد: در این خصوص اولیا و خانواده‌ها کمک کنند و خود دانش‌آموزان همراهی کنند. معلمان نیز حمایت کنند و به بچه‌ها بگویند که از فرصت در منزل حداکثر بهره را ببرند و کلاس، کلاس رفع اشکال بشود یعنی دانش‌آموز با یک مطالعه قبلی وارد کلاس می‌شود. اگر ما این کار را انجام دهیم، مشکل کمبود ساعت تا حدودی حل می‌شود.

وی در پاسخ به این پرسش که «در خصوص اجرای درست برنامه‌ها توسط مدیران مدارس جهت تحقق اهداف پیش بینی شده توسط برنامه‌ریزان درسی چه توصیه‌هایی دارید؟»، بیان داشت: اولین توصیه به مدیران مدارس این است که از فرصت 10 تا 20 درصد زمان اختصاص یافته به آنها، حداکثر استفاده را ببرند؛ بعضی از دروس ما مثل هنر، مطالعات، کار و فناوری می‌توانند به موضوعات بومی و محلی بپردازند که اینجا مدیران کمک کنند و شرایط اجرا را فراهم نمایند تا معلمان این کار را انجام دهند.

معاون متوسطه دفتر تألیف کتاب‌های درسی ابتدایی و متوسطه نظری سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی ادامه داد: توصیه دوم این است که حتما از بسته‌های پشتیبان استفاده کنند. برای هر کتاب درسی برای سال تحصیلی 95ـ94 ، بسته ‌های آموزشی را پیش‌بینی کردیم و نرم‌افزارهایی دیده شده است که امید می رود معلمان همراه کتاب درسی به عنوان پشتیبان از کلاس درس استفاده کنند. از آن جمله می توان به فیلم‌های آموزش معلمان، نرم‌افزارهای آموزشی، کتاب کار و کتاب راهنمای معلم اشاره کرد.

وی افزود: به معلمان توصیه می‌شود از سایت رشد WWW.ROSHD.IR بازدید کنند بعضی برنامه‌ها و فیلم‌های 3 تا 5 دقیقه‌ای به عنوان پشتیبان از کلاس، روی سایت بارگذاری شده است تا کلاس‌های درس از حالت خمودگی در آید و کلاس شادابی باشد و زمینه‌ای برای حضور و مشارکت جدی دانش‌آموزان در فرایند یاددهی ـ یادگیری شود.

امیری‌نیا ادامه داد: توصیه جدی بنده به همکاران در تمام مناطق و نواحی آموزش و پرورش این است که حتما به جدول، عناوین و ساعات دروس عنایت ویژه داشته باشند. برای هر درس شأنیت و جایگاه خاص خودش را قائل شوند و در زمان و ساعتی که مشخص و تعیین شده تدریس شود. نباید به بهانه کاهش ساعت، درسی را فدای درس دیگر کنند.

وی تصریح کرد: هر درس برای خودش فلسفه وجودی دارد. برایش زحمت کشیده شده و یک کار کارشناسی طاقت‌فرسایی صورت گرفته تا این سند تولید شده است و حتما سعی کنند وفادار باشند به ویژه وفادار به آن تک زنگ 50 دقیقه در اجرای زمان آموزش.