چرا محصولات تراریخته برچسب گذاری نمی شود؟

به گزارش نما به نقل از عصر ایران ؛ رویا فرشی- اصطلاح «تراریخته» را بسیاری از ما شنیده‌ایم اما شاید ندانیم دقیقا از کجا آمده و در پی چیست.

در توصیف آن می‌توان از مسیری گفت که انسان آغاز کرده تا بتواند به فرآیندهای بهتری در زمینه دستور «زی ژنتیکی» و در نهایت ارتقای صفات زیستی دست یابد. اما آیا دست‌کاری‌های ژنتیکی برای سلامت انسان ها مفید است و مخاطره ای ندارد؟

از دیر باز آدمی به قصد استفاده هرچه بيشتر و مطلوب تر از منابع حيواني و گياهي همچنين براي مبارزه با قحطي و خشکسالي همواره در تلاش براي اهلي سازي و ايجاد تغيير در موجودات زنده بوده است.

عمر و قدمت اقدام بشر براي اصلاح ژنتيکي موجودات بسیار بیش از شروع علم ژنتيک است. اقداماتي نظير بومي سازي گياهان و جانوران، تلاقي‌هاي هدايت شده‌ آنها، جداسازي ارقام و نژاد‌هاي مطلوب از سايرين و پرورش آنها وانتقال گرده درختان از جمله روش هاي سنتي ايجاد تغيير در موجودات بوده است.

علم ژنتیک اما راهکارهای زیادی برای دستکاری های ژنتیکی پیش پای انسان قرار داد. «تراریخت» نیز یکی از انواع دست کاری هاست. اما مفهوم آن چیست و از کجا نشات می گیرد؟
تراريخت يا ترنس‌ژنيک سازی Transgenic فرايندي است که طي آن موجودي با ويژگي‌هاي جديد ايجاد مي‌شود.

در فرايند تراريختي، ژن‌ يا ژن هايي از يک موجود به موجود ديگر منتقل مي‌شود. با انتقال ژن جديد به سلول يا موجود زنده ويژگي جديدي در آن موجود ايجاد مي‌شود. موجودي که به اين ترتيب دچار تغيير در ماده ژنتيکي خود شده يا به عبارتي تغییر ژنتيکي داده شده را موجود دستورزي شده genetically modified organism يا به اختصار GMO مي‌گويند.

با کشف مولکول DNA در سال1944به عنوان مولکول دربرگيرنده‌ اطلاعات وراثتي حيات و سپس شکل‌گيري تکنيک هاي توليد DNA نوترکيب و پيشرفت هاي حاصل از آن بشر رفته رفته استفاده از روش هاي زيست فناوري براي اصلاح موجودات مورد نياز خود را جاي گزين روش هاي سنتي کرد تا جايي که نه تنها در بهبود کيفيت و کميت محصولات که حتي در توليد کالا‌هاي لوکس و فانتزي نيز از آن بهره مي‌گيرد.

با وجود موفقيت‌هاي حاصل از توليد GMOها ، به دليل نگراني جوامع از خطرات احتمالي استفاده از باکتري‌هاي تراريخت، دولت‌ها همواره نسبت به توليد و استفاده از GMOها بدبين و سخت گير بوده اند، چراکه برخي از اکولوژيست‌ها و حاميان محيط زيست نسبت به استفاده از گياهان تراريخت به عنوان غذا به دليل احتمال رها شدن آنها به محيط زيست - که ممکن است سبب برهم خوردن تعادل اکوسيستم گردد- نگران اند و با آن مخالفت مي‌کنند.

البته این مخالفت ها بی دلیل نیست و رفته رفته خطرات تراریخته و دست کاری های ژنتیکی با روش هایی که اکنون در بسیاری از نقاط دنیا منسوخ شده نمایان شده و تراریخته به عنوان نسل اول ممنوع شده است.


چرا محصولات تراریخته برچسب گذاری نمی شود؟

دکتر آزاد عمرانی عضو هیات رییسه انجمن ارگانیک ایران می گوید:

محصولات دستکاری شده ژنتیکی که در ایران با عنوان تراریخته شناخته می شود در واقع موجوداتی هستند که حاصل انتقال یک یا چند ژن از یک گونه به گونه دیگر هستند که باعث می شود صفت یا صفتهای جدیدی در موجود گیرنده ژن القاء شود.

مثلا اگر یک باکتری به علف کش مقاوم است، این صفت از طریق مهندسی ژنتیک به ذرت منتقل می شود و ذرت مقاوم به علف کش ایجاد می شود. این امر یعنی انتقال ژن از یک گونه ای به گونه ای دیگر که با هم قرابت ندارند به کمک ابزارهای مهندسی ژنتیک میسر می شود. این روش انتقال ژن مساله ای است که در وهله اول از سوی دانشمندان اخلاق زیستی مورد انتقاد قرار گرفته است. زیرا اگرچه انتقال افقی ژن ها در بین گونه ها مسبوق به سابقه است ولی به زعم این دانشمندان جمع شدن ابزار مهندسی ژنتیک در یک لوله آزمایش و دوخت و دوز قطعات ژنتیکی در ورای رخدادهای ژنتیکی طبیعی تلقی می شود.

وی توضیح می دهد: چالش اصلی در نسل اول محصولات دستکاری شده ژنتیکی (تراریخته) اشکالات فنی است در انتقال ژن وجود دارد. یعنی اینکه انتقال ژن بیگانه و کسب صفت جدید توسط موجود پذیرنده ژن یک بعد قضیه و در نقطه مقابل از بین رفتن سایر صفات ژنتیکی در اثر ورود ژن بیگانه به ساختار ژنتیکی و اخلال در سایر ژنها بحث دیگری است.

همواره انتقال و بیان ژن بیگانه در کانون توجه مهندسی زنتیک بوده است و جهت بررسی سایر عوارض جانبی کمتر مطالعه ای صورت گرفته است. در ایران تحقیقات انجام شده نسبت به این موضوع یعنی بررسی عوارض و اختلال در بیان سایر ژن ها بسیار اندک بوده است. اگرچه در بسیاری از پایان نامه های دانشجویی، پژوهشگران به انتقال ژن های مختلفی مبادرت نموده اند، ولی متاسفانه تعداد پایان نامه های مرتبط با ارزیابی مخاطرات و بررسی های ثانویه بسیار اندک و انگشت شمار است.

اکنون نسل اول تراریخته در دنیا یا ترانسژنیک که در ایران نیز وجود دارد در حال انقضاء است. چراکه مخاطرات این روش به لحاظ فنی و زیست محیطی بسیار بالاست. در نسل سوم محصولات تراریخته دانشمندان در حوزه ژنتیک وارد مبحث دیگری شدند که در واقع می توان گفت فاز جدید دستکاری های ژنتیکی است البته اصطلاح ویرایش ژنتیکی برای آن بهتر است.

در این روش اگر ژن ها مشکلات یا جهش هایی داشته باشند ترمیم یا اصلاح می شوند. در نتیجه در حال حاضر در دنیا مفهوم ویرایش ژنتیکی مطرح است و به زودی شاهد خداحافظی با روش های مخاطره آمیز نسل اول خواهیم بود.

دکتر عمرانی در باره تفاوت های نسل اول و سوم می گوید : نسل اول شامل انتقال ژن ها بود که مخاطره آمیز است. در نسل دوم یا سیس ژنیک انتقال ژن درون گونه صورت می پذیرد. اما نسل سوم شامل ویرایش ژنتیکی است و روش بسیار کم خطر تری است و تنها توالی های معیوب را اصلاح می کند. امروزه در کشورهای پیشرفته استفاده از روش ویرایش ژنی رایج شده است.

این در حالی است که ما در ایران نسل اول یا ترانسژن را مورد تبلیغ و ترویج قرار می دهیم و بدون توجه به ممنوعیت ها و محدودیت های کشورهای پیشرفته دنیا، مصصم هستیم این نوع محصولات تراریخته را وارد سبد غذایی مردم کنیم!

عضو هیات رییسه انجمن ارگانیک ایران افزود: متاسفانه در ایران مساله دستکاری ژنتیکی یا تراریخته رنگ و بوی سیاسی به خود گرفته است و از مسیر علمی خارج شده است. مدافعان تراریخته به جای اینکه پاسخگوی انتقادات فنی منتقدین باشند زورآزمایی رسانه ای را در پیش گرفته اند. اگر چه این استراتژی آنها نتیجه معکوس داشته و حساسیت های عمومی را نسبت به محصولات دستکاری شده ژنتیکی (تراریخته) تشدید نموده است.

در صورتیکه این مساله کاملا معلول مدیریت فناوری و ملاحظات سلامتی و زیست محیطی است. داستان بسیار ساده است: یک فناوری در اواخر دهه نود تجاری شده و دوران رشد و بلوغ خود را گذرانده و اکنون در سراشیبی افول قرار گرفته و جایش را به نسل جدیدی می دهد.

این یعنی چرخه حیات یک محصول که در هر محصول تجاری این چرخه وجود دارد. نمی توان با زور در برابر فناوری جدید ایستادگی کرد و نسل قدیم یک فناوری را با فشار رسانه ای و سیاسی تجاری سازی نمود.

برای مثال در حالیکه نسل چهارم ارتباطات ظهور کرد نسل اول فراموش خواهد شد. فناوری هراس فردی است که در برابر این جریان دگردیسی بایستد. ما در کشور قانون ایمنی زیستی داریم و باید در صورت استفاده از محصولات تراریخته کم خطرترین نوع آن یعنی نسل سوم آن را به جامعه معرفی کنیم.

در برخی موارد مشاهده می شود افرادیکه در حوزه تراریخت ذینفع تجاری هستند در جایگاه مدیریتی گرفته اند و مخاطرات این محصولات را برای مسئولین بلندپایه حوزه کشاورزی و سلامت بازگو نکرده اند. ایشان تنها از مزیت های این محصولات سخن گفته اند و متاسفانه مسئولین هم در همین حد و به همین گفته ها اکتفا و اعتماد کرده اند.

هنوز این حس در مسئولین ایجاد نشده است که این محصولات می تواند مخاطراتی هم داشته باشد. وگرنه بطور حتم مسوولین هیچ محصولی را ولو اینکه یک خطر کوچک هم داشته باشد وارد چرخه غذایی مردم نخواهند کرد.

وی تصریح کرد: با توجه به اینکه منافع کلان اقتصادی در دنیا برای تولید تجاری و واردات این محصولات وجود دارد عده ای از تبلیغات وسیع در این حوزه استفاده می کنند تا بتوانند محصولات تراریخته را به هر قیمتی به فروش برسانند. اما باید ابعاد وسیع پشت پرده این تجارت را در نظر داشت و آگاه بود، این یعنی تدبیر.

کارهایی که برای ارزیابی مخاطرات این محصولات انجام شده بسیار اندک است، در نتیجه برای استفاده از این محصولات باید مخاطرات زیست محیطی آن بیشتر مد نظر قرار بگیرد. ما در ایران از گذشته ی محصولات تراریخته و مراحل بوجود آمدن آن چیزی به مردم نگفته ایم.

شرح ماوقع تراریخته در ایران باید مورد بررسی قرار گیرد اینکه چه اتفاقاتی افتاده و چطور این محصولات وارد سبد غذایی مردم شده است. برچسب گذاری و حق آگاهی مردم از ماهیت مواد غذایی ابتدایی ترین حق شهروندی است و نمی توان این حق را تضییع کرد.

این محقق در ادامه با ابیان اینکه متاسفانه قانون ایمنی زیستی در ایران نقاط کور بسیاری زیادی دارد و باید مورد ارزیابی یک گروه بی طرف قرار گیرد و شفاف سازی شود گفت: از کسانی که معتقدند چون تراریخته وارد کشور می شود پس ما نیز باید آن را تولید و استفاده کنیم باید این سوال را پرسید که چرا تا به حال این محصولات برچسب گذاری نشده است؟

مگر نمی گویند این محصولات کاملا سالم است! پس چرا ما مصرف کنندگان نمی دانیم که کدام محصولات تراریخته هستند؟ این در حالیست که متاسفانه موضوع تراریخته و محصولات وابسته به آن بصورت عجیبی وارد برنامه ششم توسعه شده است و باید توجه داشت که هیچ محصول تراریخته ای تا به حال مجوز رها سازی و تولید نگرفته و تا به حال مخاطرات زیست محیطی و سلامتی آن مورد ارزیابی قرار نگرفته است!

پس چطور می تواند تجاری شده و در برنامه ششم توسعه گنجانده شود؟ این مساله برنامه ششم را زیر سوال برده است.

خوشبختانه شاهدیم که در انتخابات مجلس دهم وزن کارشناسی مجلس بسیار تقویت شده است و انتظار می رود پروتوکل کارتاهنا، قانون ایمنی زیستی و دستورالعمل های اجرایی مورد بازنگری قرار گیرد. باید از هر گونه اظهار نظر و یا دخالت ذینفعان تجاری تراریخته در این حوزه به دلیل تضاد منافع جلوگیری شود و منافع ملی لحاظ شود.

وی تصریح کرد: پیش از این در آبان ماه سال جاری مقام معظم رهبری در اجرای بند یک اصل ۱۱۰ قانون اساسی سیاست‌های کلی محیط زیست را ابلاغ کردند.

گسترش اقتصاد سبز با تاکید بر محصولات کشاورزی سالم و ارگانیک و نهادینه‌سازی فرهنگ و اخلاق زیست‌محیطی نیزاز جمله محورهای همین ابلاغیه است

وی تصریح می کردک گفته می شود گیاه دستکاری شده ژنتیک طی 6 ماه تا یک سال تولید می شود و آزمایش ها آن بعضا تا 6 شش سال به طول می انجامد!

نتایج این ارزیابی ها باید قانونا در اتاق بین المللی تهاتر زیستی (BCH) ثبت شود. صرف ادعای سلامت یک محصول کافی نیست. در عمل شاهدیم اگر چه یک گزارش ثبت شده است، ولی این گزارش فاقد هرگونه ارزیابی مصداقی است. متاسفانه این ذهنیت ایجاد می شود که فقط تبلیغ شده و ارزیابی مخاطرات سلامت و محیط زیست مغفول مانده است!

چرا باید چنین اتفاقی بیفتد و تراریخته با چراغ های خاموش و بی سر و صدا وارد سبد غذایی خانواده ها شود؟ اگر از سوی برخی مسئولین ادعا می شود که سویا و کلزای غیر تراریخته در دنیا وجود ندارد این سوال مطرح می شود که کشورهایی مثل آلمان، سوییس، روسیه، اسکاتلند، نیوزلند، نروژ و ... محصولات غذایی مورد نیاز خود را از کجا تهیه می کنند؟

این موجی سهمگین است که وارد کشور شده و باید با این جریان عالمانه و کارشناسانه برخورد کرد. زورآزمایی رسانه ای و سیاسی شدن موضوع محصولات دستکاری شده ژنتیکی (تراریخته) نهایتا به چالش جناح های سیاسی تبدیل شده و بر خلاف منافع ملی خواهد بود. این موضوع به یکایک افراد جامعه مربوط است و امری است کاملا فراجناحی.

جریان آگاهی رسانی عمومی باید تقویت شود و طرفداران تراریخته باید پاسخگوی افکار عمومی باشند، نه اینکه با طرح مسائل انحرافی افکار عمومی را در مسیر دیگری قرار دهد.

اما واقعا مردم چگونه می‌توانند تشخیص دهند؟ عمرانی پاسخ می‌دهد: متاسفانه تشخیص این موضوع در حال حاضر بسیار دشوار است. اما دولت می‌تواند و باید برچسب زدن محصولات دست‌کاری شده ژنتیکی (تراریخته) را اجرا یی کند.

مردم نیز باید پی‌گیر حق خود باشند و از طریق تشکل‌های مردم نهاد و مجلس این موضوعات را پی‌گیری کنند. باید یک هیات بی‌طرف ماموریت یابد و بررسی کند که چرا بسیاری از کشورهای پیشرفته از تولید و واردات محصولات تراریخته پا پس کشیده‌اند ولی این گونه محصولات همچنان در سبد غذایی ما قرار دارد؟

یکی دیگر از نهادهایی که در این زمینه باید مطالبات مردم را پی‌گیری کند مجلس است. نمایندگان نیز باید در سطح کلان به موضوع محصولات دست کاری شده ژنتیکی ورود کنند.

خوش‌بختانه ترکیب مجلس دهم بسیار امیدوارکننده است و با صحبتی که با چند تن از منتخبین تهران داشتم، بسیار خوش بین هستم که نمایندگان محترم در مجلس آتی موضوع تراریخته ها را در کمیسیون های تخصصی واکاوی و بازبینی کنند.