به گزارش نما - شرق نوشت: فروردین و اردیبهشت سال ٩٣ آخرین باری بود که تالاب هامون در منطقه سیستان و نزدیکی مرز ایران با افغانستان پس از سال‌ها حجم زیادی آب در دل خود دید. آبی که سیلاب‌های رودخانه هیرمند با خود از کشور همسایه آورده بود و موجی از شادی و امید را در دل اهالی سیستان زنده کرد.
فروردین و اردیبهشت سال ٩٣ آخرین باری بود که تالاب هامون در منطقه سیستان و نزدیکی مرز ایران با افغانستان پس از سال‌ها حجم زیادی آب در دل خود دید. آبی که سیلاب‌های رودخانه هیرمند با خود از کشور همسایه آورده بود و موجی از شادی و امید را در دل اهالی سیستان زنده کرد. این آب البته سه ماه بعد در گرمای طاقت‌فرسای منطقه و زیر وزش بادهای ١٢٠روزه معروف سیستان تبخیر شده و به هوا رفت تا بار دیگر کف هامون لخت‌وپتی شود.
سال بعد یعنی فروردین و اردیبهشت ٩٤ اگرچه باز هم بسیاری از دوست‌داران طبیعت ایران و اهالی استان سیستان‌وبلوچستان چشم امیدشان به سیلاب‌های هیرمند و فراه‌رود بود اما خبر خاصی نشد، چون حجم بارش‌ها در افغانستان آن‌قدری نبود که سهم سیلابی هامون را با خود بیاورد. حالا در اولین ماه از سال ٩٥ بار دیگر چشم‌ها به همان سو است؛ همان سویی که رودخانه هیرمند می‌آید و در دل هامون به پایان می‌رسد. آن‌گونه که اهالی بومی منطقه سیستان و شهرهای نزدیک تالاب به «شرق» خبر داده‌اند روز هشتم فروردین‌ماه یک موج سیلاب به سمت هامون آمد اما دوامی نداشت و فقط چند روز ادامه داشت.
از دو روز گذشته - ٢١ فروردین - هم بار دیگر هیرمند یک موج سیلابی امیدوارکننده را با خود آورده است. اهالی امید دارند اگر این موج حداقل یک ماه دوام بیاورد، بار دیگر تالاب هامون حال و روزی مثل اردیبهشت‌ماه سال ٩٣ را تجربه خواهد کرد؛ اما آیا می‌توان انتظار چنین وضعیتی را داشت؟
نقشه‌ها و آمارهای هواشناسی از منطقه افغانستان و کوهستان «بابایغما» که سرچشمه هیرمند است حکایت از آن دارد که در سال آبی جاری، بارش نسبتا خوبی در آنجا به وقوع پیوسته است، اگرچه به فراوانی بارش‌های سال آبی ٩٣-٩٢ نشده اما از ٩٤-٩٣ به‌مراتب، وضع، بهتر بوده است؛ اما آیا این بارش‌ها و سیلاب‌های هیرمند و فراه‌رود که قرن‌های متمادی تالاب هامون در منطقه مرزی ایران و افغانستان را سیراب کرده و این منطقه را به یکی از حاصلخیزترین دشت‌های خاورمیانه بدل کرده بود امسال هم می‌تواند چنین کند؟ شواهد و گزارش‌هایی که از داخل خاک افغانستان می‌رسد نوید چنین وضعیتی را نمی‌دهد چراکه احداث سدهای مخزنی و انحرافی و برداشت‌های بی‌پایان آب از بستر این رودخانه فرصتی برای رسیدن آب به هامون نداده است.
در چنین شرایطی چند روزی است از قسمتی از تالاب هامون که داخل خاک افغانستان است خبرهایی مبنی بر احداث کانال‌های انحراف آب برای جلوگیری از ورود آب به قسمت ایرانی تالاب به گوش می‌رسد. علاوه‌براین در سالیان گذشته نیز احداث خاکریزهای مرزی توسط ایران در نقطه مرزی تالاب مانع از رسیدن آب به همه نقاط تالاب شده بود. در‌همین‌حال به سراغ محسن سلیمانی، مدیر ملی طرح حفاظت از تالاب‌های ایران رفته و از او درباره آخرین وضعیت تالاب هامون پرسیده‌ایم؛ برای دریافتن پاسخ این پرسش که آیا می‌توان باز هم شاهد بهبود نسبی وضعیت هامون باشیم، مشابه آن اتفاقی که در اردیبهشت سال ٩٣ رخ داد. این پاسخ‌های سلیمانی به پرسش‌های «شرق» است: «باید توجه داشته باشیم که هامون از نوع تالاب‌هایی است که جنسش فصلی و سیلابی است؛ یعنی حیات و زنده‌ماندنشان به سیلاب‌هایی که از طریق رودخانه‌ها می‌آیند بستگی دارد. درباره این تالاب‌ها نمی‌توان انتظار داشت که همیشه پر از آب و ایده‌آل باشد؛ تنها چیزی که برای این جنس تالاب‌ها می‌توان انتظار داشت و امیدوار بود این است که میزان آبی که در سال به آنها می‌رسد به اندازه‌ای باشد که چرخش هیدرولوژیکی آب در آنها جریان داشته باشد. هامون چندسالی است که در وضعیت بحرانی قرارگرفته است. رودخانه هیرمند بخشی از آب آن را به صورت دائم تأمین می‌کند؛ بخشی هم سیلاب‌های مختلفی است که با همین رودخانه و فراه‌رود می‌آیند. اما در سال‌های گذشته اتفاقی که رخ داده است دست به دست هم داده تا آب درخور اعتنایی وارد هامون نشود. بخشی از این اتفاقات در خاک افغانستان رخ داده و آنها با احداث سازه‌هایی مانند سد جلوی ورود آب به تالاب را گرفته‌اند. در این سو نیز ایران نتوانسته است آب ورودی به داخل تالاب را به شکل درست و هدفمند مدیریت کند که درنهایت منجر به این وضعیت شده است».
به گزارش «شرق»، بخشی از آب واردشده به هیرمند در محل‌هایی به نام چاه نیمه‌ها برای تأمین آب مورد نیاز مناطق مسکونی سیستان ذخیره می‌شود این در حالی است که به گفته کارشناسان با ذخیره بسیار کمتری از این آب می‌توان چرخه حیات اکولوژیک هامون را زنده نگه داشت. اتفاق دیگر هم همان‌طور که پیش‌تر گفته شد احداث دیوارها و خاکریز مرزی در قسمت‌هایی از داخل تالاب بود که مانع از رسیدن آب به همه نقاط هامون می‌شد.
البته چند روز پیش در همین رابطه سعید محمودی، مدیرکل حفاظت محیط‌زیست سیستان‌وبلوچستان در نشستی که با حضور معاون امنیتی - انتظامی وزارت کشور، دبیر کارگروه ویژه مرزی شورای امنیت کشور و معاون محیط طبیعی سازمان حفاظت محیط‌زیست برگزار شد اعلام کرد: «به‌زودی دایک (خاکریز) مرزی درون تالاب هامون در ٥٠ نقطه و با فاصله ٢٥ کیلومتر برداشته می‌شود». وی افزود: «برداشته‌شدن دایک مرزی در ٥٠ نقطه مورد نظر تا فاصله ٢٥ کیلومتر بیانگر نگاه مثبت وزارت کشور و مسئولان دولت درباره اهمیت مسائل زیست‌محیطی به‌ویژه احیای تالاب هامون و همچنین برقراری نظم و امنیت پایدار است. با برداشته‌شدن دایک مرزی موجود در بستر تالاب هامون موانعی که ممکن است مانع ورود آب به تالاب هامون شود، حذف خواهند شد».
وی ادامه داد: «حذف دایک مرزی، تهیه برنامه جامع مدیریت یکپارچه تالاب هامون، ثبت تالاب در سازمان جهانی یونسکو به عنوان ذخیره‌گاه زیست‌کره، مطالعات علمی و میدانی، لایروبی مسیرهای منتهی به تالاب و ده‌ها برنامه و اقدام دیگر در کنار مدیریت درست منابع آبی موجود در چاه‌نیمه‌ها، راه را برای احیای تالاب هامون هموار کرده است».
در بخش دیگری از گفت‌وگوی «شرق» با سلیمانی، مدیر ملی طرح حفاظت از تالاب‌های ایران، او در رابطه با چشم‌انداز وضعیت تالاب هامون و امیدهایی که می‌توان برای بهبود وضعیت آن داشت نیز این‌طور توضیح داد: «برای بهبود حال‌وروز تالاب هامون به شکلی پایدار باید دو اتفاق کلیدی شامل مدیریت صحیح منابع آب و توسعه با نگاه حفاظت از تالاب در دستور کار قرار گیرد، پیش از این‌چنین نگاهی در ساختار مدیریتی کشور و منطقه نبود؛ چراکه ما صرفا دنبال توسعه بودیم، برای مثال توسعه زمین‌های کشاورزی بدون درنظرگرفتن وضعیت حیاتی تالاب، منجر به وضعیت کنونی شد که تالاب خشک و بی‌آب شده است؛ درحالی‌که خود تالاب در زمان حیات، خدمات بسیاری به مردم می‌داد؛ برای مثال الان با نبود تالاب همان زمین‌های کشاورزی هم در حال ازبین‌رفتن هستند، بر همین اساس است که ما معتقدیم باید آب ورودی را به شکل درستی مدیریت و هدایت کنیم و توسعه سیستان را نیز از منظر حفظ تالاب در دستور کار قرار دهیم».
سلیمانی همچنین در بخش دیگری از گفته‌های خود به رویدادهایی که در یک سال اخیر مرتبط با هامون در سطح منطقه و جهانی رخ داده است، اشاره کرد و افزود: «مجموعه اقدامات بین‌المللی، مانند ثبت تالاب به عنوان ذخیره‌گاه زیست‌کره که امسال اتفاق افتاد و همچنین مذاکراتی که در سطح سران دو کشور برای احیای هامون اتفاق افتاد، می‌تواند در زنده‌نگه‌داشتن هامون تأثیر‌گذار باشد؛ چراکه در سال‌های گذشته یکی از بلاهایی که سر این تالاب آمد بی‌مهری به آن بود. با اینکه تالابی با این میزان وسعت و اهمیت از بین رفت، هیچ‌کس درباره آن صحبتی نکرد، اما الان نگاه‌ها عوض شده و توجهات ملی و بین‌المللی به هامون ما را امیدوار می‌کند که وضعیت تالاب به نسبت مطلوب بشود».
مدیر ملی طرح حفاظت از تالاب‌های ایران همچنین درباره پیشینه مذاکرات و صحبت‌های دو طرف ایرانی و افغان درباره موضوعات مشترک و به‌ویژه تالاب هامون نیز به «شرق» گفت: «ما در سال‌های گذشته خیلی وقت‌ها با افغان‌ها بیشتر از منظر آب چانه‌زنی کرده بودیم؛ درحالی‌که باید از منظر حفظ اکوسیستم و احیای تالاب به عنوان یک اکوسیستم زنده مذاکره می‌شد؛ چراکه آن شکل از مذاکره بی‌نتیجه بود. تالاب هامون در دو سوی مرز برای جوامع محلی و حفظ مرز مشترک و ارتقای امنیت بسیار مهم است، ازبین‌رفتن آن منجر به تخلیه مسکونی این مناطق و به‌وجودآمدن مشکلات امنیتی می‌شود؛ درحالی‌که اگر تالاب حفظ و احیا شود هم رونق اقتصادی به منطقه برمی‌گردد و هم امنیت مرز چندین برابر می‌شود».
برای اطلاع از آخرین وضعیت تالاب، می‌توان موضوع را از فعالان محیط‌زیستی و انجمن‌های مردم‌نهاد حاضر در منطقه سیستان و شهر زابل پیگیری کرد. مجتبی نورا، یکی از این افراد است، او با سمن - سازمان مردم نهاد - بنیاد هامون سال‌هاست در زمینه محافظت از تالاب همکاری می‌کند. او در رابطه با تالاب و حال‌وروزش در این روزها به «شرق» می‌گوید: «از هشتم فروردین، سه روز سیلابی به منطقه آمد که تا حدودی برای تالاب مفید بود، الان نیز دو، سه‌روزی است که دوباره سیلاب با شدت بیشتری در حال ورود است، اما نهرهایی که لایروبی نشده باعث شده است از ورود آسان آب به بستر تالاب جلوگیری کند و آب در برخی مناطق وارد زمین‌های مردم شده است، پیش‌بینی ما این است که اگر سیلاب‌ها با همین شدت سه ماه بیاید می‌تواند وضعیتی نسبتا مطلوب را برای هامون رقم بزند، سال ٩٣ آب با همین شدت آمد و تالاب جانی دوباره گرفت، در آن سال قسمتی از تالاب با نام هامون پوزک پرآب شد، اما الان آن قسمت خشک است، سیلاب جدید از سمت هیرمند می‌آید و در حال رفتن به سمت کوه خواجه است، قسمت هامون صابری تالاب هم که از ناحیه شمال و با آب فراه‌رود تأمین می‌شود فعلا خشک است و آبی ندارد و...».
طبق گفته مجتی نورا به دلیل وزش بادهای ١٢٠روزه تبخیر در این منطقه بسیار بالاست و به همین دلیل تالاب به‌سرعت خشک می‌شود، آبی که در سال ٩٣ آمد نیز به همین دلیل بعد از دو، سه ماه خشک شد و بسیاری از ماهیان و پرندگانی که در منطقه تخم‌گذاری و زادآوری کرده بودند را از بین برد.
درباره کانال‌های انحراف آبی که گفته می‌شود در خاک افغانستان در حال ایجاد است از او می‌پرسم و در جواب می‌گوید: «متأسفانه این اخبار صحت دارد، در افغانستان دو سد مخزنی بزرگ دارند که توی کوهستان است سدهای کجکی و ارغنداب، مابقی سدهایشان هم که در دشت هستند سدهای انحرافی است که بیشتر آبشان صرف مزارع خشخاش می‌شود. آنها چندین سال است یک سد دیگری به اسم بند کمال خان در حال ساخت دارند، که اگر این سد نیز تکمیل بشود دیگر همین سیلاب‌ها هم به ایران نمی‌آید و باید همین امیدهای نصف و نیمه برای احیای تالاب در این فصل از سال را هم برای همیشه فراموش کنیم».
تالاب هامون از سه دریاچه کوچک به نام‌های هامون پوزک (میانی)، هامون صابوری (شمالی) و هامون هیرمند تشکیل شده است که در زمان وفور آب به هم متصل می‌شوند و دریاچه هامون را تشکیل می‌دهند. منطقه حفاظت‌شده هامون به‌دلیل قرار گرفتن در مرکز مناطق کویری و نیمه‌کویری کشورهای ایران و افغانستان، تنها مأمن زیست پرندگان مهاجر شرق کشور است و تاکنون بیش از ١٨٣ گونه پرنده در دریاچه هامون مشاهده شده است.
بیش از صد گونه جانوری از جمله گراز، گربه وحشی و روباه نیز در حواشی این دریاچه زیست می‌کردند که قطع جریان آب هیرمند به مرز ایران، کمبود نزولات آسمانی، خشکیدن هامون و در نهایت بروز خشک‌سالی و استمرار آن در ١٨ سال گذشته باعث شد مهاجرت پرندگان و حیات جانوران در این منطقه به مخاطره بیفتد. هامون بزرگترین دریاچه آب شیرین با مساحتی حدود پنج‌هزارو ٧٠٠ کیلومترمربع در سراسر فلات ایران محسوب می‌شود که در ناحیه کویری و بیابانی شرق کشور، در شمال سیستان‌وبلوچستان واقع شده است. تقسیم‌بندی پرندگان در قالب ٥١ خانواده نشان‌دهنده تنوع کم‌نظیر انواع پرندگان در این منطقه است؛ بنابراین از بُعد ملی و بین‌المللی این تالاب از اهمیت زیادی برخوردار است و از سوی سازمان بین‌المللی حیات پرندگان به عنوان زیستگاه بااهمیت پرندگان معرفی شده است.
كاشت خشخاش در افغانستان با آب تالاب هامون!
۱۳۹۵/۱/۲۲
