سیره حسینی در نرمش قهرمانانه

علی تبریزی- یکی از سؤالات مهم در خصوص قیام حضرت سیدالشهداء (ع) به علت قیام نکردن آن امام همام در دوران حکومت معاویه باز می گردد. در این خصوص دلایلی مطرح شده و هرکسی از ظن خود علتی را بیان نموده اما با توجه به نبود اطلاعات تاریخی کافی هیچ کدام از دلایل را نمی توان به صورت قطعی با مستندات تاریخی اثبات کرد.


 برخی دلایل مطرح شده

برخی از محققان که شاید تعدادشان بیشتر از سایرین باشد معتقدند مهمترین مانع قیام، مفاد صلح امام حسن (ع) با معاویه بوده است.

گروهی دیگر نیرنگ و فریبکاری معاویه و رعایت ظواهر دینی توسط او را علت عدم قیام دانسته اند.

عده ای نیز با هیچ یک از استدلال های فوق قانع نشده ولی گفته اند چون رفتار معصوم عاری از خطا و اشتباه است و مستند تاریخی نیز وجود ندارد پس سکوت به صواب نزدیک تر است.


موضع گیری امام حسین (ع) در برابر مفاد صلح نامه چگونه بود؟

بررسی نحوه موضع گیری حضرت سیدالشهداء (ع) در برابر صلح برادر بزرگوارشان با معاویه از اهمیت فراوانی برخوردار است. خصوصا که امروز نیز کشور ما در شرایط نسبتا مشابهی قرار گرفته و با دشمنی روبه رو هستیم که به مفاد مذاکراتی که خود پیشنهاد دهنده و تصویب کننده آن است پایبند نیست لکن در برابر افکار عمومی دنیا مسائل را به گونه ای دیگر وانمود می کند.

یکی از دلایل اهمیت موضع امام حسین (ع) در برابر صلح این بود که صلح امام حسن (ع) با معاویه زیربنای قیام آن حضرت بوده است؛ به گواه تاریخ اگر معاویه به مفاد مذاکرات و عهدنامه بسته شده پایبند می ماند مسیر تاریخ به گونه ای دیگر رقم می خورد و چه بسا دیگر فاجعه کربلا به وقوع نمی پیوست. از طرفی از همان ابتدا نیز هم معاویه می دانست و هم امام مجتبی (ع) که این صلح از روی اجبار و بنا به شرایط خاص دوران امام حسن (ع) و ناملایمتی های روزگار و یاران بی وفا بود. لذا قطعا همانگونه که معتقدیم امام حسین (ع) هرگز پیشگامی در عهدشکنی نمی کردند ولی مترصد موقعیتی از سوی معاویه بودند بتوانند مقام رهبری جهان اسلام را به جایگاه اصلی و حقیقی آن بازگردانند.

اما از دیگر سو نمی توان پذیرفت که علت قیام نکردن امام حسین (ع) در دوران حکومت معاویه مفاد صلح باشد زیرا معاویه به هیچ یک از اصول اخلاقی و انسانی پایبند نبود و خود با بی شرمی تمام و در مقابل دیدگان کوفیان چه در مقام عمل و چه در بیان عهدنامه را زیر پا گذاشت و گفت: «به هیچ یک از آنها عمل نخواهم کرد.» (مفید، 2/11؛ ابن اعثم، 769؛ بلاذری، 3/44)


 عهدنامه نقض شده دیگر عهدنامه نیست!

با نگاهی ژرف تر در می یابیم که وقتی معاویه عهدنامه را زیر پا گذاشت و مفادش را لغو کرد در واقع عهدنامه کأن لم یکن شده و از آن زمان به بعد دیگر وجود خارجی نداشته است. با چنین شرایطی نمی توان قانع شد که امام حسین (ع) تنها برای وفاداری به مفاد صلحی که شکسته شده قیام نکرده اند زیرا این یک اصل قابل قبول بین المللی است که هر عهدنامه ای تا هنگامی معتبر و قابل اجراست که دو ‌طرف بدان متعهد باشند. لذا در تاریخ آمده که حتی پیامبر (ص) نیز هنگامی که قریش یکی از مفاد عهدنامه حدیبیه را نقض کردند، با آنها به نبرد پرداخت. (یعقوبی، 2/417).

پس چه علت دیگری وجود داشت؟ امام می دانست کوفیان مردم قابل اعتمادی نیستند و هنگام کارزار رنگ می بازند. حضرت در خصوص رنگ عوض کردن کوفیان می فرماید: «من مردم کوفه را چنان دیدم که هر که به آنها اعتماد کند، مغلوب گردد. هیچ یک با دیگری هم رأی نیستند و همیشه در اختلاف و کشاکش اند...» (ابن اثیر، 4/248) در چنین شرایطی امام با تمام توان می کوشید شیعیان متفرق و آسیب دیده را از شر قلع و قمع معاویه محافظت و آنها را به تدریح مهیای مقابله نماید.


 درخواست کوفیان برای قیام و پاسخ دوپهلوی امام
 مردم کوفه که گمان می کردند تنها وجود عهدنامه صلح امام حسن (ع) مانع قیام است بعد از شهادت امام مجتبی (ع) نامه و فرستادگان فراوانی نزد حضرت سیدالشهداء (ع) فرستادند و اعلام آمادگی برای مبارزه کردند. امام در پاسخ نامه مردم کوفه فرمود: «...خدایتان رحمت فرماید. بر زمین بچسبید و در خانه ها کمین کنید و تا هنگامی که معاویه زنده است از اینکه مورد بدگمانی قرار بگیرید پرهیز کنید. اگر خداوند برای او چیزی پیش آورد و من زنده بودم اندیشه خود را برای شما خواهم نوشت». (دینوری، 269؛ بلاذری، 3/152) این بیان امام نشان می دهد که امام با توجه به سیاستها و عملکرد معاویه می دانست که روزهای سختی در انتظار مسلمانان است.


 از اینکه قیام نکردم به خدا پناه می برم!

با چنین شرایطی در حقیقت امام اصلا شرایط قیام نداشت زیرا مقدمات لازم برای مبارزه فراهم نبود. یعنی حتی اگر قیامی هم صورت می گرفت معلوم نبود که به نتیجه لازم برسد. پس نمی توان پذیرفت که حضرت خود را ملزم به پایبندی به قرارداد یک طرفه می دانستند. برای اطلاع از آنکه امام وجود معاویه را چقدر برای اسلام مضرّ و خطرناک می دانست همین بس که طی نامه ای خطاب به او نوشتند: «از اینکه علیه تو و عُمّالت قیام نکرده ام، به خدا پناه می برم.» (امینی، 20/66 و 67؛ بلاذری، 3/154) این بیان امام به روشنی بیان کننده نظر امام مبنی بر وجوب قیام علیه معاویه و در عین حال نبود شرایط و امکانات و نیروی لازم است.