چگونه امام علی(ع) دین و دانش را در منطقه یمن گسترش داد؟

به گزارش نما به نقل از منابع تاریخی، یمن یکی از مناطقی است که عثمان یک نسخه مصحف خود را به‌عنوان مصحف امام علی(ع) به آنجا فرستاد. به‌نظر می‌رسد این اقدام وی به‌دلیل اهمیت و نقش علمی و دینی این منطقه بوده است. شواهد نشانگر آن است که آشنایی این منطقه با علم الهی تحت‌تأثیر علی(علیه السلام) به‌عنوان فاتح و اولین معلم مردم این منطقه باشد.

پیامبر(صلی الله علیه و آله) هنگام فرستادن علی(علیه السلام) برای فتح یمن، سفارش کردند که با مردم آنجا نجنگد (1) و ایشان را به اسلام دعوت کند. (2) حضرت نیز در مواجهه با ایشان توانستند در یک روز قبیله همدان را بدون شمشیر مسلمان کنند. (3) امیرالمؤمنین(علیه السلام) چند ماه در یمن توقف داشتند، تا اینکه برای حجةالوداع در مکه به پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) ملحق شدند. با توجه به اینکه مأموریت اصلی علی(علیه السلام) دعوت و تعلیم مردم بود، در طول مدت حضور ایشان در یمن مردم در معرض تعلیمات آن حضرت قرار داشتند. اثر این تعالیم به‌گونه‌ای بود که پیوندی وثیق میان اهل یمن و امیرالمؤمنین(علیه السلام) ایجاد شد. به‌عنوان مثال وقتی عثمان کشته شد و مردم علی(علیه السلام) را به‌جای او انتخاب کردند، حضرت نامه‌ای برای والی یکی از بخش‌های یمن به‌نام حبیب بن منتجب نوشتند و او را در مقام خود ابقا کردند و به وی فرمان دادند که نامه را برای مردم بخواند و از ایشان برای حضرت بیعت بگیرد. وی به منبر رفت و با وصف امیرالمؤمنین(علیه السلام) به‌عنوان وصی به‌حق پیامبر(صلی الله علیه و آله) و وارث علم نبوی، مردم را به بیعت با ایشان دعوت کرد. مردم نیز با شنیدن خبر گریستند و با میل و عقیده به حقانیت علی(علیه السلام) همگی بیعت نمودند. (4)

شواهد نشان می‌دهد اهل یمن به‌دلیل تعالیم اولیه‌ای که از علی(علیه السلام) گرفته بودند، نسبت به ایشان گرایش خاصی داشتند و در قبال امامت و ولایت وی نیز تسلیم بودند؛ به‌گونه‌ای که در دوره خلافت آن حضرت در زمره حامیان جدی وی بودند. از امیرالمؤمنین(علیه السلام) نقل شده که اگر من دربان بهشت باشم، به قبیله همدان می‌گویم به سلامت وارد بهشت شوید. (5) این کلام نوع ارتباط و پیروی همدان را نسبت به ایشان بیشتر آشکار می‌کند. اساساً در دوره خلافت حضرت گروه‌های زیادی از اهل یمن به کوفه هجرت کردند و در تقویت امر علی(علیه السلام) کوشش فراوانی نمودند؛ به‌طوری که در جنگ صفین معاویه از آنها و تصلبشان در مورد علی(علیه السلام) به‌شدت خشمگین شده بود و بعد از تسلط بر عراق، کار را بر یمنی‌های مقیم کوفه که از شیعیان علی(علیه السلام) بودند، سخت کرد. در نتیجه مهاجرت‌های متعددی در این دوره از عراق به ایران و جبل‌عامل و سایر بلاد صورت گرفت که همین امر در نشر تشیع در سایر بلاد نقش مهمی داشت.

بعضی ادعا کرده‌اند که معاذ بن جبل در یمن مردم را تعلیم داده است. (6) این ادعا با هیچ شاهد تاریخی معتبری تأیید نمی‌شود. با ملاحظه نقشه یمن درمی‌یابیم که طبیعت امر چنین اقتضا می‌کند که اسلام در یمن به ترتیب در نجران، همدان، صنعا، زبید، الجند و سپس در عدن در کناره‌های دریای احمر به‌سوی دریای عمان گسترش یافته باشد. (7) از شواهد تاریخی چنین برمی‌آید که معاذ بن جبل بعد از توسعه اسلام در یمن توسط پیامبر(صلی الله علیه و آله) به آنجا فرستاده شده است؛ چراکه وی در مسیر خود از صنعا در شرایطی که مردم آنجا مسلمان شده بودند، عبور کرده است. (8)

ظاهراً بیشترین هدف از فرستادن او این بود که مشکلات مالی وی حل شود. ماجرا این بود که وی بدهی زیادی در مدینه پیدا کرده بود و از فشار طلبکاران خانه‌نشین شده بود؛ لذا پیامبر(صلی الله علیه و آله) به او مأموریت دادند که به یمن برود تا کمی از مشکلات مالی وی حل شود. (9) او نقشی در ایمان اهل یمن ندارد و اساساً در مقام تعلیم نبوده است. ضمن اینکه علم چندانی هم نداشته تا بتواند در این زمینه کاری از پیش برد.

1. کلینی، الکافی، ج 5، ص 8 و 36؛ همچنین ر.ک به: صدوق، من لا یحضره الفقیه، ج 2، ص 173؛ طوسی، تهذیب الاحکام، ج 6 ، ص 141.

2. مقریزی، امتاع الاسماع، ج 2، ص 96.

3. مفید، الارشاد، ج 1، ص 162؛ بیهقی، دلائل النبوة، ج 5، ص 396.

4. ر.ک به: مجلسی، بحارالانوار، ج 42، ص 260؛ خویی، منهاج البراعة فی شرح نهج‌البلاغة، ج 5، ص 127؛ احمدی میانجی، مکاتیب الأئمة^، ج 1، ص 64 .

5. بلاذری، فتوح البلدان، ص 210.

6. لکهنوی، عبقات الانوار، ج 15، ص 341. صاحب عبقات این مطلب را به نقل از ابن‌تیمیه نقل کرده است.

7. یوسفی غروی، تاریخ تحقیقی اسلام، ج 4، ص 475.

8. همان.