علی تبریزی- شخصیت امیرمومنان حضرت علی (ع) الگویی کامل برای زندگی فردی و اجتماعی مسلمانان و حتی غیرمسلمانان است. غالباً به ابعاد فردی زندگی آن حضرت توجه شده و می‌شود لکن یکی از بخش‌های مهم در حیات آن امام همام که باید مورد مداقّه قرار بگیرد سیره حکومت‌داری آن حضرت و همچنین فعالیت‌ها و نگرش ایشان در حوزه اقتصاد است. با دقت و تأمل در این بُعد زندگانی امام می‌توان به شاخص‌های ارزشمندی دست‌یافت. نکته حائز اهمیت اینکه اگرچه امیرالمؤمنین (ع) تنها چهار سال و اندی خلافت کردند و معاویه نزدیک به 40 سال، اما تحولات فرهنگی و اقتصادی بی‌نظیری که در همین مدت کوتاه انجام شد ثابت می‌کند که موفقیت این چهار سال بر آن 40 سال برتری فاحشی دارد و تاریخ خود شاهدی بر این مدعا است و کوتاهی عمر خلافتشان به معنای شکست برنامه‌ها و تحولات فرهنگی اقتصادی ایشان نبود. این مسئله درس بزرگی برای مسئولانی است که بعضاً فرصت اندک را دلیلی برای ناتوانی در اجرای برنامه‌های اقتصادی می‌دانند.
اوضاع نابسامان اقتصادی در ابتدای حکومت علوی
حضرت زمانی زمام امور را به دست گرفتند که فرهنگ تجمل‌گرایی و ریخت‌وپاش در دوران خلیفه سوم به اوج خود رسیده بود. اسراف، تبذیر، اتلاف بیت‌المال و بذل و بخشش‌های بدون حساب‌وکتاب به اطرافیان خلیفه و برخی صحابه و آقازاده‌هایشان و سیستم مدیریت اشرافی همه مشکلاتی بودند که آن حکومت بیمار دچار آن شده بود.
25 سال فرهنگ تجمل‌گرایی و اشرافی گری رشد پیداکرده بود و زدودن آن کار آسانی نبود؛ اما مردم به ستوه آمده بودند لذا تنها امیدشان به عدل علوی بود. مدیریت چنین فرهنگ لجام‌گسیخته‌ای بسیار سخت بود و تنها امیرالمؤمنین (ع) از پس آن برآمدند.
حضرت هم با یک سری از امور همچون رشوه با مبارزه پرداختند و آن را از زهر تلخ‌تر و مهلک‌تر خواندند و فرمودند هیچ فقیری نیست مگر فردی غنی حق او را ضایع کرده باشد. از طرفی تغییر فرهنگ وادادگی و اشرافی گری و اسراف و تبذیر کار ساده‌ای نبود و با حرف نمی‌شد به‌جایی رسید. حضرت با سیره خود و زندگانی ساده برای مردم به الگویی بی‌بدیل تبدیل شدند.
رئیس دولتی که نه خود از بیت‌المال بهره‌ای برد و نه اطرافیانش!
مرحله بعدی اقدامات حضرت کوتاه کردن دست اطرافیانی بود که به بیت‌المال دست‌درازی می‌کردند. حضرت نه‌تنها خود هیچ‌گونه تنعمی از بیت‌المال نداشتند و حتی علاوه بر آن خود چاه می‌کندند و آن را وقف می‌کردند، درحالی‌که دیگر خلفا اولاً بیشترین بهره‌مندی از بیت‌المال را داشتند و ثانیاً اطرافیانشان از این سفره متنعم بودند. امام باقر (ع) در روایتی که در کتب معتبر شیعی ازجمله کافی نقل‌شده می‌فرمایند که امیرمومنان (ع) در طول پنج سال حکومت، آجری روی آجر برای خویش نگذاشت به این معنا که کوچک‌ترین بنایی برای خود نساخت و بهره مادی برنداشت.
در مرتبه بعدی حضرت در انتخاب کارگزاران حکومتی نهایت حساسیت و دقت را به کاربردند. نامه‌های حضرت امیر (ع) به آن‌ها مشهور است اگرچه ازنظر پراکندگی جغرافیایی آن‌ها در نقاط مختلف جهان اسلام بودند اما امیرالمؤمنین (ع) بر آن‌ها نظارت داشتند و برابر اقدامات آن‌ها را مواخذه می‌کردند. این دو نکته از سیره حکومت‌داری حضرت امروز نیز گره‌گشای بسیاری از مشکلات و بازدارنده از مفاسد فراوانی خواهد بود.
حاکمی که مبنایش تفکر سازندگی و ایجاد رفاه و آسایش برای مردم بود
حضرت توجه ویژه‌ای به آبادانی و سازندگی داشتند. برخلاف سیره خلفای سه‌گانه که فقط مبتنی بر تصرف سایر سرزمین‌ها بود حضرت بنای اصلی کار خویش را بر رفاه و آسایش مردم قرارداد. این رفاه عمومی حاصل نمی‌شد مگر با اصلاح ساختار و تفکر اقتصادی موجود در آن دوران و رسیدگی ویژه به مشکلات و رفع نیازهای کوچک و بزرگ عامه مردم. لذا حضرت ابتدا به پاک‌سازی نیروهای فاسد باقیمانده از زمان معاویه و جابجایی عناصر ضعیف و مسئولین کم‌توان پرداخت. این‌گونه افراد در بدنه دولت علوی فراوان بودند و ایجاد تغییر بسیار مشکل بود اما عزم جدی حضرت برای اخراج دولتمردان نالایق و سرکار آمدن افراد توانمند و نیروهای مؤمن پرتلاش و مدیران جهادی، آن را عملی نمود. برای نمونه حضرت در نامه ارزشمندی به مالک اشتر می‌نویسند:
«به نام خداوند بخشنده مهربان، اين فرمان بنده خدا على امير مؤمنان، به مالك اشتر پسر حارث است، در عهدى كه با او دارد، هنگامی‌که او را به فرماندارى مصر برمى‌گزيند تا خراج آن ديار را جمع آورد و با دشمنانش نبرد كند، كار مردم را اصلاح و شهرهاى مصر را آباد سازد» (نهج‌البلاغه (صبحی صالح)، ص 426)
امام درجایی دیگر حتی در مورد خاص که در خصوص اهل کتاب است دستور سازندگی می‌دهند. حضرت در نامه‌ای که به قرظه بن کعب انصاری می‌فرماید: «همانا مردانی از ذمیان در حوزه مسئولیت تو، نهری را در زمین خود نام‌برده‌اند که بی‌اثر شده و مدفون‌شده است و مسلمانان باید برای ایشان، عهده‌دار سازندگی باشند، پس تو و آن‌ها بررسی نماید و سپس آن را ساخته و اصلاح نمایید؛ پس قسم به جان خودم اگر آن را احیاء نماید، نزد ما بهتر است از اینکه خراج و مالیات بگیرید». (تاریخ یعقوبی، ج 2، ص 203)
با نگاهی به سیره حضرت در بُعد سازندگی و توجه به تولید و اشتغال و بررسی شرایط موجود در کشورمان مشاهده می‌کنیم که نتوانسته‌ایم به آنچه باید و شایسته است دست‌یابیم. ما نه‌تنها در برخی امور نتوانسته‌ایم در بخش سازندگی و تولید عملکرد موفق و روبه‌جلو داشته باشیم بلکه بعضاً به دلیل بی‌برنامگی یا بد برنامگی‌ها عقب‌گرد هم داشته‌ایم و برخی مراکز تولیدی با قدمت بالا تعطیل‌شده‌اند!
بهترین الگوی مبارزه با فساد مالی
گام مهم اقتصادی بعدی حضرت برای ایجاد رفاه و آسایش عمومی برای همه طبقات جامعه نظارت و کنترل بر قیمت‌ها بود. باوجود مدت‌زمان اندک خلافت امام علی (ع) اما در آن دوران چهار و اندی ساله شاهد بهترین الگوی مبارزه با فساد مالی هستیم. اولاً حضرت استانداران خود را موظف به کنترل قیمت‌ها و نظارت بر کار معاملات نموده بود. ثانیاً خودشان به‌طور شخصی و به‌صورت مداوم بازار به بازار در کوفه قدم می‌زدند و هم توصیه‌های اخلاقی و آداب و احکام فقهی تجارت و معاملات را بیان می‌نمودند و هم دستورات حکومتی را برای بازاریان بیان می‌کردند. ازجمله توصیه‌ها و دستورات حضرت آسان‌گیری بر مردم و دوری از ظلم و ربا و رعایت انصاف و تقوای الهی بود. (الكافي، ج5، ص 151)
برخورد جدی با تخلفات مسئولان آقازاده‌ها
یکی دیگر از اقدامات و سیاست‌های برجسته و مهم که در دوران امام به اجرا درآمد حسابرسی دقیق و بررسی عملکرد کارگزاران و مسئولین دولتی بود. کاری که در دوره خلفای قبلی نه‌تنها انجام نمی‌شد بلکه اطرافیان خلیفه و مسئولان دارای نوعی مصونیت سیاسی و اقتصادی و بهره‌مند از یکسری امتیازات ویژه بودند. این سیره به همگان نشان داد که در دولت علوی دیگرکسی مصونیت سیاسی و اقتصادی و قضائی ندارد و همگان موظف به رعایت تقوا در عملکردهایشان هستند. بلکه حتی چه‌بسا سختگیری‌ها بر مسئولان دولتی و اطرافیان امام بسیار بیشتر بود.
نقل‌شده است امام دریکی از نامه‌هایش به بعضی از فرمانداران و استانداران خود چنین می‌نویسد: «اما بعد از حمد الهی، علیه تو به من گزارش رسیده است. اگر چنین باشد، پروردگارت را به خشم آورده‌ای، امامت را عصیان نموده و امانتی که عهده‌دار آن بودی تباه ساخته‌ای. گفته‌اند که زمین (باغ مردم) را برهنه نموده‌ای که در حوزه مسئولیت تو بوده اگر چنین است صورت‌حساب خودت را نزد من بفرست و بدان که حسابرسی الهی از حسابرسی مردم بزرگ‌تر است». (نهج‌البلاغه، نامه، 40)
گلایه حضرت آقا از عمل نکردن به سیره امیرالمؤمنین (ع)
یکی از اموری که حضرت با عمل و نه با حرف به مردم آموختند پرکاری و تلاش و دوری از تنبلی و کسلی و تن‌پروری بود. این توصیه حضرت نه‌تنها شامل مسئولان و کارگزاران که شامل همه مردم و همه ما می‌شود. موضوعی که حتی مقام معظم رهبری نیز در نوروز امسال از مردم نسبت به آن گلایه داشتند همین بیماری عمومی تنبلی بود.
در روایات داریم که «إِیَّاكَ وَ الْكَسَلَ وَ الضَّجَرَ؛ از کسالت، تنبلی و بی‌حوصلگی بپرهیزید» همچنین در کتاب التجارة از مجموعه وسایل الشیعه تعبیری آمده مبنی بر اینکه اگر خداوند متعال به مردمی، آب و زمین یعنی ساده‌ترین امکانات را بدهد و آنان فقیر باشند، مورد نفرین خداوند هستند، یعنی باید از امکانات طبیعی خداوند نهایت استفاده را کرد. لذا در روایت داریم امیرالمؤمنین (ع) درزمانی که امور به سکوت بودند، حرکت می‌کردند، از ایشان سؤال شد کجا می‌روید؟ پاسخ دادند که بنا دارم، هزار یا ده هزار نخل تولید کنم و ایشان به نقل تاریخ، در دوران سکوت، در کنار تمام اعمال عبادی خود و ارائه مشورت‌ها به‌شدت مشغول کار و فعالیت بوده و برای اشتغال و تولید زمینه‌سازی می‌کردند، طوری که آثار چاه‌هایی که توسط ایشان حفر شد، همچنان در مدینه وجود دارد، یا بوستان‌هایی ایجاد و زمین‌های خشک را آباد کردند. این سیره امام در صورت عمل به آن، امروز چاره گشای بسیاری از مشکلات کشور ما خواهد بود.
حاكمی كه مبنای تفكرش ایجاد رفاه و آسایش برای مردم بود
نه خود از بیت‌المال بهره‌ای برد و نه اطرافیانش!
حضرت هم با یك سری از امور همچون رشوه با مبارزه پرداختند و آن را از زهر تلخ‌تر و مهلك‌تر خواندند و فرمودند هیچ فقیری نیست مگر فردی غنی حق او را ضایع كرده باشد. از طرفی تغییر فرهنگ وادادگی و اشرافی گری و اسراف و تبذیر كار ساده‌ای نبود و با حرف نمی‌شد به‌جایی رسید. حضرت با سیره خود و زندگانی ساده برای مردم به الگویی بی‌بدیل تبدیل شدند.
۱۳۹۶/۳/۲۵
