به گزارش نما به نقل ازجام جم: آب، فیتو پلانکتون، حسن صباح، اسکیزوفرنی، برنامه نود یا هر چیز دیگری. ویکی پدیا ظاهرا امروز کار همه ما را راحت کرده است و می‌توان هر کلمه، هر شخص، هر نام و هر دانشی را در آن به‌دست آورد. در این میان اما مشکل آنجاست که همه مطالب ارائه شده از سوی ویکی پدیا درست نیست و به دلیل نوع تولید محتوا در این پایگاه می‌تواند اغلاطی را هم داشته باشد، حال آنکه معمولا دانشنامه‌ها یا منابع کتابخانه‌ای بری از این اشتباهات هستند. کارشناسان همگی ضمن تائید این نکته اما نظرات متفاوتی دارند.
برخی معتقدند ویکی پدیا در نهایت با نگاه تکثرگرایانه باعث می‌شود اطلاعاتی نزدیکتر به واقعیت کسب شود، برخی هم می‌گویند هیچ چیز جای منابع کتابخانه‌ای را نمی‌گیرد. از سوی دیگر یک موضوع هم وجود دارد و آن این‌که هر کاری کنیم، ویکی پدیا رسانه بومی و داخلی نیست و گردانندگانش دلشان به حال ما نمی‌سوزد و در موارد بسیار شاهد بوده‌ایم که اطلاعات ارائه شده حتی در موضوعات غیرسیاسی هم تا آنجا که می‌شود در تضاد با نظام باورها و ارزش‌های ما ارائه می‌شود. اینجاست که ضرورت ایجاد نوعی ویکی پدیای فارسی بیشتر نمود پیدا می‌کند. اما با کمبود بودجه‌های پژوهشی و سهل انگاری نهادهای مسئول، آیا چنین رویایی عملی است؟
فقدان مدیریت پژوهشی
حسن ذوالفقاری مدیر گروه آموزش زبان فارسی در فرهنگستان زبان و ادب فارسی و مولف کتاب‌های درسی به خبرنگار ما می‌گوید: ویکی‌ها در دنیای مجازی اطلاعات دم دستی و فوری را ارائه می‌دهند. مثلا کسی که به دانشنامه‌ها و دایره‌المعارف‌های چند جلدی و قطور و منابع کتابخانه‌ای دسترسی ندارد، ویکی‌ها می‌توانند به او کمک کنند. شما در جایی از آبی استفاده می‌کنید که ممکن است نامناسب باشد، اما برای رفع عطش ناچارید از آن بنوشید. ولی در شرایط عادی باید به فکر آب آشامیدنی سالم باشید. ویکی پدیا هم برای اطلاعات دم‌دستی است و افراد باید بدانند برای امور جدی نمی‌توانند به ویکی‌پدیا ارجاع دهند. خود ویکی پدیا هم خودش را قبول ندارد و در مدخل‌هایش می‌نویسد: نیازمند منبع. یعنی خود ویکی پدیا هم ادعا نکرده مطلبی که ارائه شده صد در صد درست است. متاسفانه برخی کاربران متوجه نیستند، این‌که نوشته نیازمند منبع، یعنی اطلاعات موثق نیست.
این مدرس دانشگاه می‌افزاید: خوشبختانه ما به اغلب دانشجویان می‌گوییم که اگر در پایان نامه‌ها و مقالاتشان از اطلاعات ویکی پدیا استفاده کرده باشند، آنها را موثق نمی‌دانیم و حتی ممکن است مقاله رد شود. این است که افراد خود باید آگاهی داشته باشند وگرنه نمی‌توان جلوی آن را بست.
ذوالفقاری ادامه می‌دهد: نکته دیگر که یکی از محسنات ویکی پدیا است، به روز بودن آن است. شما می‌دانید که آنقدر ویکی پدیا به روز است که اگر فرضا دو ساعت قبل یکی از مشاهیر فوت کند، خبر مرگش در ویکی پدیا می‌آید و اطلاعات آن شخص به روز می‌شود. حال اگر مقایسه کنید می‌بینید چقدر باید زمان ببرد یک دانشنامه به روز شود تا اطلاعات آن شخص به‌روز شود. تازه اگر در دانشنامه‌های فارسی آن اطلاعات به‌روز شود. در نتیجه مرادم این است که بگویم ما در کنار منابع کتابخانه‌ای به ویکی‌پدیا هم نیاز داریم تا اطلاعات به‌روز شده را از آن دریافت کنیم.
مدیر گروه آموزش زبان فارسی در فرهنگستان زبان و ادب فارسی در پاسخ به این سوال که آیا نهادهای داخلی می‌توانند سامانه‌ای از نوع ویکی‌پدیای بومی راه‌اندازی کنند، بیان می‌کند: تصور کنید ویکی پدیا نباشد، وزارت علوم یا وزارت ارشاد یا شورای عالی فضای مجازی یا هر کجای دیگر بخواهد مدیریتش را به‌عهده بگیرد. آیا این توانایی را دارد؟ بنده می‌گویم نه. چون ساده‌ترین کارهایی که تاکنون به آنها محول شده را انجام نداده‌اند.
مثلا شورای عالی فضای مجازی وظیفه انطباق خط و زبان فارسی در فضاهای مجازی را سال‌هاست نتوانسته انجام دهد، چه برسد به این کار. در ثانی بودجه‌های پژوهشی ندارند. چون برای انجام چنین کارهایی نیاز است عده‌ای کارشناس اطلاعات درست فراهم کنند. وقتی چنین مدیریت پژوهشی و اطلاع‌رسانی مناسبی در کشور وجود ندارد، می‌تواند هر چیزی جای آن را بگیرد. پس آسیب از جانب ماست، نه جای دیگر.
ذوالفقاری اظهار می‌کند: متاسفانه ما آسان‌ترین راه را همیشه انتخاب می‌کنیم و آن پیشگیری است. پیشگیری نه به معنای خوب، بلکه به معنای مسدود کردن و ممیزی. اما در دنیای امروز با اینها نمی‌توان کنترل علمی داشت. باالاخره ما امروز برای دستیابی به سوالات اولیه در هر زمینه‌ای به یک مرجع نیاز داریم. وقتی آن مرجع به شکل درست وجود ندارد، از مرجع غلط استفاده می‌کنیم. او در پایان با توجه به وضع موجود چنین پیشنهادی را مطرح می‌کند: مسلما ویکی‌پدیا نمایندگانی در ایران دارد که کار مدیریت محتوا، ویرایش مطالب و فارسی‌سازی را انجام می‌دهند. در شرایط موجود به گمانم بهترین راه شاید این باشد که باید با آنها تعامل داشته باشیم تا حداقل اطلاعات دقیق و علمی‌تری از ویکی پدیا ارائه شود.
جهان متکثر و کمرنگ شدن سوگیری‌ها
امیرعلی نجومیان، نظریه‌پرداز و منتقد نیز به خبرنگار ما می‌گوید: گمان می‌کنم مفهوم، کارکرد، مصداق و اطلاقِ «دانش» و «واقعیت مسلم» در دنیای امروز دگرگون شده است. در روزگار پیشین که با اندیشه‌های اثبات‌گرایانه پیش می‌رفت، دانش را عده‌ای صاحب‌نظر که از یک موقعیت علمی ویژه‌ای برخوردار بودند، تایید و اثبات می‌کردند. اما به نظر می‌رسد در جهان امروز تعریف جدیدی از دانش در حال شکل‌گیری است و آن هم عبارت است از این‌که دانش تجمیع اندیشه‌های انسان‌ها در حوزه‌ها و خاستگاه‌های اجتماعی و اندیشگانی متفاوت و متنوع است.
او ادامه می‌دهد: بر این اساس، قصد دارم از زاویه دید متفاوتی به موضوع نگاه کنم. نمی‌خواهم بگویم ویکی‌پدیا همواره دارای اطلاعات درستی است، اما در مقابلش، مقالات علمی و به اصطلاح «معتبر» که ما همواره به آن اعتماد داشتیم (مثل مدخل‌های دانشنامه‌های بزرگ مانند بریتانیکا) هم با دیدگاه امروز می‌تواند مورد چالش قرار بگیرد. امروزه «گفتمان علمی» را گفتمانی عینی فرض نمی‌کنیم، بلکه بر این گمانیم که گفتمان علمی خود همواره درگیر سوگیری‌ها و جهت‌گیری‌های فردی و شخصی است. پس می‌خواهم به این نتیجه برسم که ما در حوزه علم همواره باید با شک و تردید به منابع و مراجع نگاه کنیم.
دانشیار دانشگاه شهید بهشتی بیان می‌کند: حال مرجعی شکل گرفته است به نام «ویکی پدیا» که خود حاصل اندیشه میلیون‌ها انسان است. این نوع مرجع کاری بس ارزشمند است، چراکه نگاهی تکثرگرا به گفتمان علمی است و این تکثر پرسپکتیوها ما را به حقیقت امور نزدیکتر می‌کند. اما تاکید می‌کنم که «نزدیکتر» می‌کند، چون گفتمان علمی در هیچ شکل آن حقیقت مسلم نیست. این را توماس کوهن برای نخستین بار در کتاب «ساختار انقلاب‌های علمی» تشریح کرده است.
او اضافه می‌کند: امروزه صحبت از مقوله «شهروند ـ خبرنگار» است و پدیده ویکی پدیا شباهت بسیاری به این مقوله دارد. انگار در هر دوی این پدیده‌ها انسان‌ها فارغ از نسبت خود با نهادهای قدرت مدخل‌نویسی می‌کنند یا جهان را براساس نگاه خود تعریف و بازنمایی می‌کنند. با همان استدلالی که گفتم، باید از این مرحله گذر کنیم که تنها خبرنگار حرفه‌ای است که خبری عینی تهیه می‌کند و وقتی فردی از یک واقعه با تلفن همراهش فیلم می‌گیرد و به عنوان شهروند ـ خبرنگار عمل می‌کند، نمی‌توان به خبر او اعتماد کرد.
نجومیان می‌گوید: امروز بیان دانش به سوی «تکثر اندیشه» حرکت کرده است. هنگامی که ما به جای مراجعِ مشخص و معتبر و محدود سراغ مجموعه بسیار زیادی از مراجعِ متکثر می‌رویم، در نگاه کلان به حقیقت امور عالم نزدیکتر می‌شویم. مثال شهروند ـ خبرنگار مثال خوبی در این زمینه است. رخدادی اتفاق می‌افتد و صدها نفر در آن واحد از آن در شبکه‌های اجتماعی گزارش شخصی تهیه می‌کنند. من این را از چند گزارشِ محدود چند خبرنگار حرفه‌ای باارزش‌تر می‌دانم. چون وقتی ما با صدها یا هزاران زاویه و پرسپکتیو متفاوت از یک رویداد مواجه می‌شویم، به تعریف جامع‌تری از آن رخداد می‌رسیم.
این نظریه‌پردازگرچه برآن است همه اطلاعات ویکی‌پدیا صحیح نیست اما معتقد است: افراد متخصص و حرفه‌ای در همه حوزه‌های علم و دانش خود درگیر دیدگاه‌های شخصی و سوگیری‌های خود هستند و خواهند بود و متاسفانه پشت آن نقابِ گفتمانِ حرفه‌ای و علمی، آن سوگیری‌ها پنهان می‌شود. اما در نهایت از نگاهِ تکثرگرا برآیندِ نظرات، اندیشه‌ها، سوگیری‌ها و پرسپکتیوها حرکت مثبتی است به سوی یک حقیقت متکثر. این به گمان من، ارزش والاتری از گفتمان مرعوب‌کننده و محدود گروه کوچکی از متخصصان و حرفه‌ای‌ها دارد.
درباره ویکی‌پدیا
اگر در خود ویکی‌پدیا کلمه ویکی‌پدیا را جست‌وجو کنید می‌بینید این سایت یک دانشنامه اینترنتی چند زبانه با محتویات آزاد است که از سال 2001 راه‌اندازی شده است. «جیمی ولز» و «لری سنگر» بنیان‌گذاران آن بودند. اکنون ویکی‌پدیا دارای 291 گونه زبان ملل دنیا و نزدیک به 35 میلیون مقاله است. ویکی‌پدیای فارسی هم‌اکنون با 025/576 نوشتار (شمارش زنده) در رده هجدهم، و در میان زبانهایی که عموما در خاورمیانه تکلم می‌شود، بالاتر از زبان عربی (رده 22)، زبان ترکی استانبولی (رده 30) و زبان عبری (رده 38) در رده نخست قرار دارد. همچنین در میان زبان‌های رایج در آسیا، ویکی‌پدیای فارسی پس از ویکی‌پدیای ویتنامی، ژاپنی و چینی در رده چهارم قرار دارد.
برخی از اشتباهات ویکی‌پدیا
شاخص ترین نمونه اغلاط ویکی‌پدیای فارسی ماجرای گزارشگری سرهنگ علیفر است. در خرداد 1395، در جریان بازی تیم‌های ملی لهستان و ایرلند از رقابت‌های یورو 2016 که علیفر کار گزارش آن را برعهده داشت، او نام معمار ورزشگاه را به اشتباه «دولاب امیر» معرفی کرد. او که معمولا اطلاعات ورزشگاه‌های میزبان بازی‌ها را با استناد به ویکی‌پدیا در جریان گزارش‌هایش اعلام می‌کند، در جریان این بازی نیز اطلاعات مربوط به ورزشگاه میزبان را دقیقا از روی مقاله ورزشگاه آلیانز ریویرا از ویکی‌پدیای انگلیسی، اعلام کرد. این در حالی است که یکی از کاربران آی‌پی با ویرایش مقاله و درج اطلاعات غلط در بخش مربوط به اطلاعات معمار ورزشگاه، به شکل عمدی اقدام به خرابکاری در مقاله کرده بود.
نمونه‌های خارجی اشتباهات ویکی پدیا هم کم نیستند. مثلا یکی از ویراستاران صفحه کمدین آمریکایی، رایان استایلز که بیشتر در سریال‌های تلویزیونی حضور دارد، در بخش سال‌های فعالیت او نوشته: «1985 تا زمانی که کمدی به پایان برسد.» یا یکی از ویراستاران صفحه رشته ورزشی پارکور نوشته: «کاری که بازنده‌ها انجام می‌دهند، چون نمی‌توانند هیچ ورزش واقعی را انجام دهند.» در یک نمونه دیگر در صفحه رجب طیب اردوغان، رئیس‌جمهور ترکیه، شخصی عکس دیگری را به عنوان تصویر او انتخاب کرده است.
در یکی از ویرایش‌های صفحه ماه گرفتگی نوشته شده: «احمقانه است! ماه گرفتگی زمانی را گویند که ماه سیاه و منفجر می‌شود، گازی سمی منتشر می‌کند و همه انسان‌ها را می‌کشد.» در یک مثال دیگر در صفحه مارتین سولویگ که تنها عکس وی در صفحه بود، نوشته شده بود: «سولویگ از چپ دومی است!» یک نمونه خنده دار دیگر هم این‌که طبق نوشته یکی از کاربران، رئیس مجلس نمایندگان آمریکا هم یکی از گونه‌های بی‌مهره است.
دانش اینترنتی چشم اسفندیار پژوهش در كشور
آب، فیتو پلانكتون، حسن صباح، اسكیزوفرنی، برنامه نود یا هر چیز دیگری. ویكی پدیا ظاهرا امروز كار همه ما را راحت كرده است و می‌توان هر كلمه، هر شخص، هر نام و هر دانشی را در آن به‌دست آورد.
۱۳۹۶/۶/۲۸
