پیامدهای آلودگی هوا بر سلامت جامعه و راهكارهای كاهش آن

دکتر محمد حسین نیکنام- آلودگی هوا یکی از عمده‌ترین مشکلاتی است که امروزه بشر با آن روبه‌روست و به دلیل افزایش بی‌رویه فعالیتهای صنعتی، مصرف سوختهای فسیلی و تراکم جمعیت در بعضی از شهرها روزبه‌روز شدیدتر می‌شود. آلودگی هوا اثرات سوئی بر سلامت جامعه دارد و منجر به مرگ زودرس، بیماریهای قلب و عروق، برونشیت، اختلالات تنفسی و سرطان می‌گردد. بر اساس گزارش بار بیماریهای جهانی (2010)، آلودگی هوا هفتمین عامل خطر در خاورمیانه و نهمین عامل خطر در دنیا می‌باشد .

در سراسر جهان هرروز حدود 220 هزار نفر در اثر بیماریهای منتسب به آلودگی هوا جان خود را از دست می‌دهند. همچنین سازمان جهانی بهداشت برآورد کرده است که در سال 2012 آلودگی هوای مناطق شهری و روستایی باعث ایجاد 3.7 میلیون مورد مرگ زودرس در دنیا شده است که حدود 88 % از این موارد در کشورهای با درآمد کم و متوسط اتفاق افتاده است و نیز تخمین زده می‌شود تعداد کلی مرگ ناشی از آلودگی هوا در این سال بیش از 7 میلیون نفر بوده که یک‌هشتم کل مرگ ومیر

سالیانه دنیا است. طبق گزارش آژانس بین‌المللی تحقیقات سرطان (وابسته به سازمان جهانی بهداشت) دود دیزل و آلودگی هوا به‌عنوان عوامل سرطان‌زا معرفی‌شده‌اند. جوامع از طریق کاهش سطح آلاینده‌های هوا می‌توانند بار بیماریهای مربوط به

سکته، بیماریهای قلبی، سرطان ریه و بیماریهای تنفسی حاد و مزمن را کاهش دهند. پیامدهای آلودگی هوا برای سلامت شامل طیفی از پیامدهای برگشت‌پذیر مانند سوزش چشم، خارش گلو، سردرد و سرگیجه و آسیب‌های بازگشت‌ناپذیر و تهدیدکننده سلامت نظیر سرطان، آسیب به دستگاه عصبی و مرگ است.

اکنون در بسیاری از شهرهای بزرگ کشور ازجمله تهران، کرج، اصفهان، مشهد، تبریز، اراك، اهواز و شیراز غلظت بعضی از آلاینده‌های هوا از استانداردهای ملی به‌مراتب بالاتر است. برآورد می‌شود که با احتساب پدیده ریز گردها، جمعیتی بالغ بر 35 میلیون نفر، یعنی حدود نیمی از جمعیت کل کشور در معرض درجاتی از آلودگی هوا قرار دارند. این مشکل نه تنها سلامت مردم را به مخاطره می‌اندازد بلکه به دلیل افزایش نیاز به خدمات مراقبتی، بهداشتی و فوریتهای پزشکی که برای جمعیت

تحت تأثیر انجام می‌شود، هزینه های سرباری نیز بر حوزه سلامت به ویژه در بخش اورژانس تحمیل می‌کند. طبق برآورد بانک جهانی مجموع خسارات ناشی از آلودگی هوا در ایران بالغ بر 30 میلیارد دلار (برحسب برابری قدرت خرید) و برابر با 2.48 تولید ناخالص داخلی است. به رغم روند محسوس بهبود آلودگی هوا در کشور در فاصله سالهای 1391 تا 1394 ، همچنان وضعیت موجود با سطح استاندارد، فاصله قابل توجهی دارد. در شهر تهران میزان ذرات معلق 2.5PM که به عنوان مهمترین آلاینده تهدیدکننده سلامت به شمار می‌رود در کمترین حالت خود، سه برابر میزان مجاز استاندارد سازمان جهانی بهداشت است. همچنین در سالهای اخیر تعداد روزهای آلوده بسیار بیشتر از حد استاندارد ملی و رهنمود سازمان جهانی بهداشت بوده است.

بر اساس معیارهای سازمان جهانی بهداشت، مردم تهران سالانه بیش از 322 روز درگیر هوای آلوده و فراتر از حدود مجاز هستند. لذا به رغم تمامی اقدامات صورت گرفته وضعیت کیفی هوا بسیار نامطلوب بوده و همچنان لازم است تلاشهای گسترده‌ای در این زمینه صورت گیرد. یکی از مشکلات کلیدی در کلانشهرها به مسئله آمایش سرزمین و عدم تناسب ظرفیت شهری و منابع موجود ارتباط پیدا می‌کند. واقعیت این است که شهرهای بزرگ همچون تهران تحمل تردد میلیونها خودرو و موتورسیکلت به‌علاوه فعالیتهای صنعتی که در حریم شهرها صورت می‌گیرد را ندارند.

از سوی دیگر موضوع آلودگی هوا طی بیست سال گذشته در چهار برنامه توسعه موردتوجه قرار گرفته است. افزون بر این، لزوم دسترسی به هوای پاك در سیاست های کلی سلامت و محیط زیست ابلاغی مقام معظم رهبری، سند چشم انداز، قوانین

جاری دستگاه ها، مصوبات هیات وزیران و همچنین در قالب برنامه های جامع کاهش آلودگی هوا و استانداردهای ملی مورد تاکید بوده است. باید افزود که توصیه های مراجع دینی، هشدارهای نظام سلامت و برنامه های متعدد فرهنگی-تبلیغی شهرداری ها و صدا و سیما نیز به طور مکرر بر اهمیت مساله تاکید کرده است. این تلاش ها منجر به برخی اقدامات موفقیت آمیز از جمله حذف سرب از بنزین، اجباری کردن تولید خودروها با استاندارد یورو و توقف تولید خودروهایی که قادر به رعایت استاندارد یورو نیستند و نیز از رده خارج کردن بیش از یک میلیون خودرو فرسوده شده است. با این همه باید پرسید چرا کیفیت هوای کلان شهرهای کشور هیچگاه در حد رهنمودهای سازمان جهانی بهداشت و یا استانداردهای ملی قرار نگرفته و از آن مهم تر چه راهکاری برای این موضوع وجود دارد.

بخش مهمی از این راهکار به مساله سیاست گذاری ارتباط پیدا می‌کند. به طور مشخص باید مدیریت یکپارچه برای اجرای طرح های کاهش آلودگی هوا وجود داشته باشد. این در حالی است که اکنون بیش از بیست سازمان و نهاد مختلف مسئولیت اجرای برنامه های کاهش آلودگی هوا را بر عهده دارند و در برخی موارد سیاست گذاری غیر همسو، اثربخشی برنامه ها را خنثی کرده و زمینه هدر رفت منابع را فراهم می‌کند. به لحاظ اجرایی نیز افزایش سهم حمل و نقل عمومی و ایجاد درآمد

پایدار برای خطوط حمل و نقل عمومی شهری در کنار اخذ عوارض از خودروهای آلاینده یکی از جدی ترین اقداماتی است که می تواند در راستای کاهش آلودگی هوا در دستور کار قرار گیرد.

گرچه آلودگی هوا یک مشکل جهانی است، اما تجربیات بین المللی نشان می دهد که هرجا بررسی و آنالیز دقیق و صحیح از مسائل همراه با برنامه ریزی چند وجهی و مشترك بین همه ذی نفعان و اجرای دقیق برنامه ها به همراه پایش و رصد مستمربرنامه ها انجام پذیرفته، نتایج مثبتی نیز حاصل گشته است. با نگاه به تجربیات دیگر کشورها به نظر می رسد که اقدامات انجام شده در سایر نقاط جهان مشابه مسائلی است که در ایران در دست انجام است. آنچه که اهمیت دارد اجرای دقیق این برنامه ها بصورت همه جانبه است. به نظر می رسد که مشکل ما بیش از آنکه در دانش و برنامه ریز