حواشی سریال «مختارنامه» در طول تولید و پخش آن

سریال‌های مذهبی و تاریخی همواره حاشیه‌های فراوانی دارند زیرا آثار تاریخی با روایت و نوع نگاه سازندگان اثر نقل می‌شود.

ازاین‌رو سازندگان ممکن است پس از تحقیقاتشان به این نتیجه برسند که موضوعی را وارد و یا از آن واقعه کم کنند. این اضافه و کم کردن وقایع داستان ممکن است مخاطب را حساس کند. در سریال‌های تاریخی مذهبی این حساسیت‌ها به‌دلیل آموزه‌های دینی مخاطبین بیشتر نمود پیدا می‌کند. اگرسوژه اصلی سریال تاریخی مذهبی درباره واقعه عاشورا باشد این حساسیت‌ها بیش از پیش خود را نشان می‌دهد. همین حساسیت‌ها در سال‌های پیش منجربه تعطیلی سریال شهریار بحرانی شد. ازاین‌رو حساسیت‌هایی که سریال مختارنامه با خود به همراه داشت امری طبیعی و گریزناپذیر بود. به‌تازگی و به‌مناسبت دهه اول محرم سریال مختارنامه از شبکه آی‌فیلم و جام‌جم پخش شد. با توجه به فاصله زمانی که از زمان پخش این سریال گذشته است. بازپخش مجدد این سریال را فرصتی مناسب یافتیم تا به شرایط تولید و حاشیه‌های پخش آن بپردازیم.

سریالی که هشت سال به طول انجامید

«مختارنامه» به کارگردانی داوود میرباقری و تهیه‌کنندگی محمد فلاح ساخته شد. این سریال برای نخستین‌بار در روز جمعه 9مهر‌ماه89 از شبکه یک پخش شد. مختارنامه از فروردین سال1383 در احمدآباد مستوفی واقع در جنوب غربی اتوبان آزادگان تهران کلید خورد. این محل لوکیشن اصلی سریال یعنی مکه و کوفه را شامل می‌شد. بجز لوکیشن اصلی، لوکیشن‌های دیگر سریال نیز در شهرهایی چون ورامین، آبادان، شاهرود و شهرک سینمایی، آران، بیدگل، شوشتر، شهریار، تاکستان و قزوین قرار داشت. مختارنامه در 200لوکیشن داخلی وخارجی و درمساحتی بیش از 24هکتاربه تصویرکشیده شد. این سریال به طریق 35میلی‌متر و در قالب 40قسمت 45دقیقه‌ای تولید شد. تبدیل این سریال از 35میلی‌متر به دیجیتال و اصلاح رنگ و تصاویر آن برای نخستین‌بار در لابراتوار صداوسیما به انجام رسید. درحقیقت این لابراتوار با این سریال تجهیز شد و بعد‌ها سریال‌هایی مانند کلاه پهلوی درآنجا تدوین شد.

سریال مختارنامه توسط حسن میرباقری و محمد بیرانوند نوشته و در سال80 توسط داوود میرباقری بازنویسی شد. در سال‌های81 و 82 این سریال وارد مرحله پیش‌تولید و چند‌ ماه بعد در فروردین سال83 فیلمبرداری کار آغاز شد. همزمانی فیلمبرداری و ساخت دکور باعث شد بسیاری از دکورها در زمان فیلمبرداری ساخته و تدوین کار نیز به‌صورت همزمان انجام گیرد. در این سریال بیش از 60 بازیگر اصلی، 140بازیگر فرعی و بیش از 1500نفر عوامل تولید در بخش‌های مختلف فعالیت می‌کردند. هزینه تولید سریالی با این وسعت و عظمت 20میلیارد تومان بود.

چهار بازیگر ،کاندیدای بازی در نقش مختار

اولین گزینه میرباقری برای نقش مختار جمشید هاشم‌پور بود. پس از پاسخ منفی این بازیگر برای بازی در این سریال پیشنهاد اجرای این نقش به علیرضا شجاع نوری دومین گزینه داوود میرباقری داده شد. اما درنهایت با وجود گزینه‌های عنوان‌شده، ایفای نقش مختار به فریبرز عرب‌نیا داده شد. البته شایعاتی نیز درخصوص وجود گزینه چهارمی برای این نقش مطرح شده بود. گویا احتمال حضور حمید فرخ نژاد نیز برای این نقش مطرح شده بود اما به‌دلیلی این امر محقق نشد. در این مجموعه تلویزیونی برخی از عوامل تولید نیز شانس خود را برای اجرای نقش‌های اصلی سریال آزموده بودند. ازجمله این عوامل پشت صحنه می‌توان به حضور مسعود ولدبیگی، طراح چهره‌پردازی در نقش سردسته خوارج مکه، محمود اردلان، طراح حرکات رزمی در نقش پسرعموی مختار، حسن میرباقری برادرداوود میرباقری و یکی از نویسندگان مجموعه در نقش ابراهیم اشتر و حامد میرباقری دستیار کارگردان و فرزند میرباقری در نقش‌های پسر مختار و ابن‌وهب در واقعه کربلا اشاره کرد. البته اکبر سلطانعلی خواننده تیتراژ آغازین سریال نیز یکی دیگر از عوامل اجرایی سریال بود که در نقش رستم غلام شمر به ایفای نقش پرداخت.

میرباقری در مواردی از چهره‌های نابازیگر برای ایفای نقش‌های خاص استفاده می‌کرد. چهره‌هایی که به‌دلیل داشتن ویژگی‌های خاص جسمانی برای برخی نقش‌ها مناسب بودند. در یکی از قسمت‌های این سریال میرباقری نیازمند بازیگری بلندقامت بود به همین دلیل از حامد حدادی بازیکن بسکتبالیست کشور دعوت به همکاری کرد تا او اجرای نقش یکی از سپاهیان ابن زبیر را برعهده بگیرد. در این مجموعه مدیران چهره‌پردازی یعنی عبدالله اسکندری و مسعود ولدبیگی گوی سبقت را از یکدیگر می‌ربودند. آنها گریم‌های سنگینی را برای سه دوره زندگی مختار و یا موجودات کریه‌المنظر خواب‌های مختار اجرا کردند. گریم محمدرضا شریفی‌نیا در نقش محمدبن حنفیه نیز یکی از گریم‌های سنگین سریال بود به‌طوری‌که در نگاه اول کسی متوجه چهره این بازیگر نمی‌شد.

بعضی تماشای سریال را جایز نمی‌دانستند

حاشیه‌های این سریال را می‌توان به چند دسته تقسیم کرد. حاشیه‌هایی که از دل محتوا و ماهیت اثر برآمده بودند و حساسیت‌های جامعه و گروهی نسبت به آن برانگیخته می‌شد و حاشیه‌هایی که در هنگام تولید برای برخی از عوامل سریال به‌وجود آمد و واکنش‌های متعددی را نیز درپی داشت. البته بیشتر حاشیه‌های سریال مختارنامه به محتوای اثر بازمی‌گشت و این نوع از حساسیت‌ها نیز مانند سریال امام علی(ع) همواره در کارهای میرباقری و اساساً کارهای تاریخی مذهبی به‌وجود می‌آید.

حساسیت‌هایی که در آن سال‌ها میرباقری را برآن داشت تا در تیتراژ پایانی سریال امام علی(ع) عناوین منابع شیعی و سنی استناد‌شده در فیلمنامه را بیاورد. البته سریال مختارنامه واکنش‌های تندی در کشورهایی مانند عربستان و حوزه خلیج‌فارس درپی داشت. این واکنش‌ها به‌دلیل آنکه کوشیده شده بود تعصبات قومی، منطقه‌ای و نژادی را در لوای دغدغه‌های مذهبی پنهان کند درنوع خود جالب توجه بود. آنها همواره سعی می‌کردند تا مردم را از تماشای این سریال منع کنند. شبکه نور، وابسته به یکی از شاهزادگان عربستان سعودی به مرکزیت دبی در واکنش به پخش سریال مختارنامه ضمن تخطئه سریال می‌کوشید تا اصل وقایع این سریال را زیر سؤال ببرد. این شبکه اعلام می‌کرد که به‌علت توهین به صحابه پیامبراعظم(ص) تماشای این سریال جایز نیست. الشرق الاوسط نیز در گزارشی به اعتراض علمای الازهر درباره سریال مختارنامه پرداخت. در این گزارش علمای الازهر با اشاره به توهین این سریال به صحابه پیامبراعظم(ص) ازجمله عبدالله‌بن‌زبیر خواستار توقف پخش این سریال شدند. آنها توقف این توهین را اینگونه عنوان کردند: «این توهین از آنجایی معلوم می‌شود که عبدالله‌بن زبیر پسر خواهر عایشه و پسر زبیربن‌عوام بوده و میان او و حضرت علی در جمل جنگی در گرفته، پس به این صحابه توهین شده است... !»

مخالفت علما با نمایش چهره حضرت ابوالفضل

برخی از علمای شیعه نیز در واکنش به نمایش چهره حضرت ابوالفضل(ع) در این سریال بیانیه‌های متعددی صادر کردند و خواستار جلوگیری از نمایش چهره ایشان شدند. داوود میرباقری برای ایفای نقش این شخصیت والامقام به سراغ چهره‌ای بکر رفت. چهره‌ای که تا آن زمان در هیچ اثر نمایشی حضور نداشت. صحنه‌های مربوط به این شخصیت با دقت و وسواس فراوان گرفته شد. سازندگان سریال برای حفظ قداست این شخصیت بزرگوار هیچ عکسی از بازیگر آن (کاوه فتوحی) منتشر نکردند. حتی در زمان بازدید عزت‌الله ضرغامی از پشت صحنه سریال نیز برای ناشناس ماندن این چهره از چشم خبرنگاران و عکاسان، او کلاه و عینک دودی گذاشته بود تا چهره‌اش دیده نشود. با وجود تمام حساسیت‌های گروه سازنده، بازهم ممانعت‌هایی برای عدم ‌نمایش این چهره وجود داشت. از سوی دیگر میرباقری نیز با به‌کارگیری تمهیداتی برای نورانی کردن چهره موافق نبود. او قصد داشت تا با به‌کار گرفتن تصاویری از زوایای مختلف، چهره او را محو کند. به این ترتیب ضمن حفظ قداست این چهره می‌توانست جنبه‌های هنری و دراماتیک اثر را نیز در کار لحاظ کند. اما با وجود موافقت‌های اولیه تلویزیون در مراحل ساخت و نگارش سریال، درنهایت با این کار مخالفت شد. به‌نظر می‌رسد میرباقری تا قسمت پایانی سریال نیز به تغییر نظر مدیران تلویزیون امیدوار بود. زیرا قرار بر این بود تا در قسمت آخر سریال، مختار در لحظه شهادت حضرت ابوالفضل را در مسجد کوفه ببیند و جان به جان‌آفرین تسلیم کند. ازاین‌رو میرباقری تدوین نهایی این قسمت را تا ساعاتی پیش از پخش هم متوقف نگه داشت تا مجوز این پلان را بگیرد اما درنهایت نتوانست این موافقت را از مدیران تلویزیون کسب کند و کار مطابق میل سازنده و خالق اثر نشد.

با وجود این، سازندگان این سریال همواره عنوان می‌کردند که پیش از ساخت سریال و گرفتن پلان‌های مورد نظر با کارشناسان مذهبی در این باره مشورت کرده‌اند و تلویزیون نیز اجازه این کار را به گروه سازنده داده بود. اما در نهایت شاهد آن بودیم که 17 یا 18 دقیقه صحنه‌های کربلا و پلان‌های دیگر این نقش از سریال بیرون کشیده شد. رضا رویگری یکی از بازیگران سریال مختارنامه در گفت‌وگویی ضمن اشاره به این پلان‌ها گفته بود صحنه‌ای که حضرت ابوالفضل(ع) می‌خواهد مشک آب را پر کند و در این حال تیر می‌خورد، سنگ را به گریه می‌اندازد. به همین دلیل این صحنه از 10روضه و نوحه تأثیرگذارتر بود.

حکایت تیتراژ سریال مختارنامه

یکی دیگر از موضوعاتی که در حاشیه پخش سریال مختارنامه به‌وجود آمد، آوازخوانی خواننده زن در تیتراژ سریال بود. این موضوع باعث شد تا پس از پخش سه قسمت سریال فوق، صدای این خواننده زن از روی تیتراژ آغازین که مرثیه علی‌اکبرخوانی بود برداشته و صدای اکبر سلطانعلی جایگزین آن شود. این تغییر ناگهانی تیتراژ آغازین سریال و گفت‌وگوی تلویزیونی رئیس سازمان صداوسیما با صدیقه بحرانی خواننده زن تیتراژ این موضوع را در اذهان تداعی می‌کرد که احتمال شکایت مداح و گردآورنده نوحه‌های بوشهری از سازندگان سریال به‌دلیل انتشار بدون اجازه از صدا و نوحه‌ها مطرح است. همچنین به‌نظر می‌رسید که گفت‌وگوی تلویزیونی انجام‌شده، نوعی دلجویی از این دو نفر یعنی صدیقه بحرانی و محسن شریفیان بوده است. چندی بعد گفت‌وگویی از این مداح منتشر شد که عنوان داشته بود که مدح اصغرخوانی و یا لالایی حضرت علی‌اصغر را برای صداوسیمای بوشهر خوانده و از اینکه این لالایی از طریق این سریال پخش شده خشنود است. به همین دلیل هیچ شکایتی از سازندگان این سریال ندارد. البته سازندگان سریال هم قطع شدن تیتراژ آغازین این سریال را به‌دلیل ممنوعیت صدای خواننده زن اعلام کرده بودند. در همین ایام زمزمه اعتراض محسن شریفیان درباره استفاده بدون اجازه از نوحه‌خوانی‌های مردم بوشهر که توسط او گردآوری شده بود به گوش رسید. محسن شریفیان گردآورنده این آواها به آهنگساز سریال امیر توسلی درباره عدم‌رعایت قانون کپی رایت اعتراض کرد. درنهایت نیز آهنگساز این سریال نام او را به‌عنوان گردآورنده نوحه‌های بوشهری در تیتراژ قید کرد. البته تا پیش از این زمان در تیتراژ نام محسن شریفیان و صدیقه بحرانی قید نشده بود.