به گزارش نما ، 10 آذر ماه سالروز شهادت مرد قانون است؛ شخصیتی که در تاریخ معاصر ایران نقش اساسی داشته و همیشه از او به عنوان الگویی برای سیاستمداران کشور یاد میکنند. اما در طی این سال‌ها سریال و یا فیلمی در خور و شأن آیت‌الله مدرس ساخته شده باشد بسیار اندک است و تنها در سه اثر به صورت جدّی و مستقیم به زندگی وی پرداخته شده است.
تلویزیون , سریال , صدا و سیما , آیت‌الله مدرس ,
اولین مدرس؛ خسرو شکیبایی
زنده یاد خسرو شکیبایی، نخستین بازیگری است که نقش زندگی آیت‌الله مدرس را در سریال تلویزیونی "مدرس" به نویسندگی و کارگردانی هوشنگ توکلی را در دهه 1360 تجربه کرد. گرچه چند سالی از فوت این هنرمند بزرگ گذشته، اما هرگز مخاطبان نقش او را در سریال مدرس از یاد نمی‌برند. شاید یکی از مسائلی که باعث شد این نقش ماندگار شود، مونولوگ‌های طولانی بود که به تعبیرِ هوشنگ توکلی، با قدرت بیان شکیبایی آن مونولوگ‌های بعضاً 20 دقیقه‌ای به نمایش درآمد تا مدرس همان‌گونه که همچون کوهی استوار مقابل ستمگران وقت می‌ایستاد، نشان داده شود.
گرچه به تعبیر بسیاری قالب این سریال تله تئاتر بود، اما توانست جایگاه بسیار خوبی در میان مخاطبان پیدا کند. سریال "مدرس" به تهیه‌کنندگی اسماعیل شنگله و شهناز مهدوی و کارگردانی تلویزیونی مسعود فروتن در سال 1365 در 15 قسمت 45 دقیقه‌ای تولید شد.
داستان زندگی سیدحسن مدرس از ورود به به تهران و کاندیدا شدن او در مجلس شورای ملی و درگیری مدرس با رضا شاه و در آخر کشته شدن وی به دست رضا شاه در این سریال به نمایش گذاشته شده است. محمدرضا حقگو، فرخ نعمتی، سیروس گرجستانی، آتش تقی‌پور، داود آریا، مرتضی ضرابی و... بازیگران این سریال بودند.
تلویزیون , سریال , صدا و سیما , آیت‌الله مدرس ,
دومین مدرس: هادی اسلامی
در همان سال‌ها زنده یاد هادی اسلامی، دومین بازیگری بود که نقش آیت الله مدرس را بازی کرد. او در سریال تلویزیونی "مرغ حق" به کارگردانی حسین مختاری بازی کرد. پرویز زاهدی فیلمنامه این سریال را نوشت و مختاری آن را بازنویسی کرد. غلامعلی افشاریه نیز مدیر دوبلاژ این سریال بود.
هرکدام از سه بازیگری که نقش شهید مدرس را ایفا کردند وجوهی از این شخصیت را به نمایش درآوردند که زنده‌یاد هادی اسلامی شجاعت آیت‌الله را به تصویر کشید. این شجاعت را می‌توان از چشمان کاراکتری که این بازیگر فقید از خودش در سریال "مرغ حق" به نمایش درآورد، دریافت و مصداق آن همان صحنه‌های ماندگار بازی اسلامی در صحنه‌هایی است که با استبداد و استعمار سازش نمی‌کرد.
تلویزیون , سریال , صدا و سیما , آیت‌الله مدرس ,
سومین مدرس: حسین محجوب
حسین محجوب، سومین بازیگری است که نام آن را می‌توانیم در زمره بازیگرانی قرار دهیم که نقش آیت‌الله مدرس را بازی کردند. او در سریال تلویزیونی "عمار فرنگی" محمدرضا ورزی، این نقش را ایفا کرد و وجوه آرمانگرایانه شهید مدرس را به نمایش درآورد. محجوب مثل همیشه، ظرایف و سایه روشن‌های نقشش را به رخ کشید تا گونه دیگری از این شخصیت معروفِ تاریخی، در ذهن‌ها به یادگار بگذارد.
"عمارت فرنگی" به تهیه کنندگی علی لدنی در 1388 از شبکه دوم سیما در 15 قسمت پخش شد. خط اصلی داستان سریال اتفاقات دوران سلطنت رضاشاه را از سال 1296 تا 1320 روایت می‌کند. داستان سریال "عمارت فرنگی" با امضای قرارداد 1919 آغاز می‌شود که وثوق‌الدوله آن را به سرانجام می‌رساند، اما سید حسن مدرس به شدت با آن مخالفت می‌کند و این مخالفت باعث به وجود آمدن موجی از اعتراض‌هایی می‌شود، اعتراضاتی که وثوق‌الدوله را وادار به لغو قرارداد می‌کند.
تلویزیون , سریال , صدا و سیما , آیت‌الله مدرس ,
روحانی مبارز را برای اولین بار "توکلی" به تلویزیون آورد؟
توکلی برای اولین‌بار روحانی مبارز و الگوی نمایندگان مجلس را به قاب شبکه یک سیما آورد؛ روایتی که جامعه فقط در نماهای اندک و گذرا با آن برخورد داشته است. شاید کنار جذابیت اولین نمایش، نطق تاریخی شهید مدرس با بازی خسرو شکیبایی (نقش شهید مدرس) مورد توجه قرار گرفت و تاریخی شد، جایی که در دوره پنجم مجلس که سردارسپه میخ خود را محکم کوبیده و به‌عنوان رئیس‌الوزرا بسیاری از روشنفکران خواهان تغییر و تحول را به هواخواهی خود کشانده بود، مدرس در دهم آبان‌ماه، 1303 در مجلس نطقی ایراد کرد که به‌عنوان یکی از مهم‌ترین نطق‌های تاریخ مجلس مشروطه ثبت شد.
نطقی که خسرو شکیبایی با آن معروف شد
این نطق نشان از فهم عمیق او از تاریخ ایران و سیر تحولات جوامع بشری دارد. در این سخنرانی، آیت‌الله سید حسن مدرس، مرز اساسی بین دنیای قدیم و جدید را در ماهیت اراده حاکم بر امور اجتماعی تعریف می‌کند.
آیت‌الله مدرس (خسرو شکیبایی) در بخش‌هایی از این نطق تاریخی می‌گوید: «یک عمری این مملکت و سایر قطعات دنیا و نقطه‌های مختلفه دنیا با اراده شخصی یک نفر اداره می‌شد، هر قطعه از قطعات دنیا. یک قطعه دنیا هم این ایران شما بود که شما نمایندگان اهالی آن هستید، اراده شخصی در امورات اجتماعی حکم‌فرما بود ... استبداد طول کشید تا بیست سال قبل، که ... اشخاص منورالفکر از داخله مملکت به این خیال افتادند که امورات اجتماعی این مملکت از اراده شخصی خارج شود و اراده اجتماعی شود؛ و نسبت به این مسأله هر عاقلی که در درجه اول عقل باشد تصدیق می‌کند که اداره‌کردن امور شخصی با ارادهِ اجتماعی اقوی و امتن است تا اداره‌کردن امور شخصی با اراده شخصی ... چه رسد به امور اجتماعی و این مسئله از بدیهیات است...
حالا از خودم می‌گویم، بنده در زمان استبداد هم آخوند بودم، تازه آخوند نشده‌ام.
به من مراجعه می‌کردند. اگر خوب بودم، خوب مرافعه می‌کردم؛ اگر بد بودم، بد مرافعه می‌کردم؛ چیزی می‌نوشتم می‌بردند دارالحکومه، پول از آنها می‌گرفتند آن حکم را اجرا می‌کردند، پول را می‌گرفتند می‌گفتند "بلی حکم آقای حجت‌الاسلام است باید اجرا شود"؛ اگر پول نمی‌دادند، می‌گفتند "برو فردا بیا، برو پس‌فردا بیا" و به همین طریق او را سر می‌دواندند. این ترتیب جریان استبداد بود و اگر غیر از این هم بود استبداد معنی نداشت.
آمد زمان مشروطه؛ بسیار خوب، می‌آیند پیش من، می‌گویم "بابا بروید عدلیه عارض شوید، از آنجا ارجاع کنند، آخر ترتیب اجتماعی شده است."، می‌رفتند و می‌آمدند دو سه مرتبه از آنجا به آنجا و اراده اجتماعی در یک کار شخصی مدخلیت پیدا می‌کرد از باب مثل است.»
سریالی که گرفتار تیغ سانسور شد
در جریان گپ و گفتی که چندی پیش با هوشنگ توکلی کارگردان این سریال داشتیم او به این نکته اشاره کرد: سریال شهید مدرس را سال‌ها بعد از اولین پخش روی آنتن بردند اما رفته رفته گرفتار تیغ سانسور شد؛ تا جایی که چیزی از آن باقی نمانده و دیگر خودشان هم پخش نمی‌کنند؛ او از این اتفاقات گلایه دارد و کارگردانی نمی‌کند. به همین خاطر او را بیشتر او را در قامت بازیگر دیدیم؛ کارهایی که قدرت تألیف او را به‌رخ مخاطب می‌کشید؛ کاراکتر وثوق‌الدوله سریال "میرزا کوچک‌خان جنگلی"، دایی "زیر تیغ"، "مرگ تدریجی یک رؤیا" فریدون جیرانی دوباره نام هوشنگ توکلی را بر سر زبان‌ها آورد.
تلویزیون , سریال , صدا و سیما , آیت‌الله مدرس ,
"مرغ حق" وامدار صدای منوچهر اسماعیلی
"مرغ حق" حسین مختاری فاصله زمانی بین عقد قرارداد 1919 با انگلستان تا مرگ مدرس را روایت می‌کند، اجرای نقش مدرس در این فیلم به‌عهده مرحوم هادی اسلامی بود. نقش مدرس در این فیلم علاوه بر بازی هادی اسلامی، وامدار صدای منوچهر اسماعیلی هم هست و فیلم به خوبی توانسته ابعاد مختلف شخصیت مدرس را به نمایش بگذارد؛ سریال "مرغ حق"، گرچه با امکانات محدود دهه 1360 ساخته شد، اما از استانداردهای زمان خود برخوردار و تصویری قابل قبول از مرد قانون به نمایش گذاشته است.
تلویزیون , سریال , صدا و سیما , آیت‌الله مدرس ,
مرد قانون در سریال محمدرضا ورزی
سریال "عمارت فرنگی" به کارگردانی محمدرضا ورزی اثری دیگر است که بخش‌های قابل توجهی از آن به مبارزات آیت‌الله مدرس با استبداد و قرارداد 1919 اشاره دارد. در این سریال که سال 1388 ساخته شد، حسین محجوب، بازیگر کم‌کار و پیشکسوت سینما و تلویزیون ایفای نقش سیدحسن مدرس را به عهده داشت. حسین محجوب بعدها گفت که هر کاری تجربه خاص و منحصر به خودش را دارد و بازی در نقش مدرس می‌تواند همچنان برای بسیاری از بازیگران جذاب و وسوسه‌برانگیز باشد.
تلویزیون , سریال , صدا و سیما , آیت‌الله مدرس ,
خسرو شکیبایی و ماندگاری نقش شهید مدرس
در این میان بسیاری اعتقاد دارند خسرو شکیبایی در نقش شهید مدرس بیشتر در ذهن‌ها باقی ماند و توانست از پَسِ این نقش بربیاید یکی از آن هنرمندانی که به این ماندگاری معتقد است، حسین سحرخیز یکی از بازیگران نقش اصلی سریال "مرغ حق"، خسرو شکیبایی را بازیگر موفق در ارائه این شخصیت مؤثر تاریخی معرفی کرد. بازیگری توانست نطق‌های دشوار، غامض و طولانی شهید مدرس در مجلس را بی وقفه و قطع بگوید و بازی کند. شکیبایی برای اجرای این نقش سه ماه تمرین کرد و همه دیالوگ‌های مدرس را از بر شد؛ جالب است که هوشنگ توکلی کارگردان این سریال، می‌گفت که آن سخنرانی و نطق معروف، با یک بار برداشت ضبط شده و تکرار نداشته است.
به مناسبت سالروز شهادت آیت‌الله مدرس و کارهایی که در این عرصه ساخته شده با حسین سحرخیز بازیگر سریال‌های ماندگاری همچون "روزی عقابی"، "تفنگ سرپر"، "ریحانه"، "عملیات 125" و حتی این روزها سریال "خانه امن" که یکی از این سه گانه شهید مدرس را ایفا کرده است. او در سریال "مرغ حق" به کارگردانی حسین مختاری، نقش وزیر مختار انگلیس را به او سپردند. سحرخیز از چهره‌های شناخته شده تلویزیون است که مخاطبان سینما و تئاتر هم کارهای زیادی را از او به خاطر دارند.
تلویزیون , سریال , صدا و سیما , آیت‌الله مدرس ,
تفاوت‌های میان سریال شهید مدرس و "مرغ حق" به روایت وزیر مختار انگلیس
مشروح این گفت‌وگو را در ادامه بخوانید:
* بگذارید از اینجا شروع کنیم که معمولاً کارهایی که برای شخصیت‌ها خصوصاً سیاستمداران و یا افراد مؤثر تاریخی می‌سازند اصطلاحاً کارهای پرتره باید چه ویژگی‌هایی داشته باشند؟
من بیشتر درباره دو سریال شهید مدرس هوشنگ توکلی و "مرغ حق" حسین مختاری صحبت می‌کنم، چون نقش شهید مدرس که حسین محجوب در سریال "عمارت فرنگی" ایفا کرد را نتوانستم به خوبی ببینم. زمان‌هایی که این سریال پخش می‌شد بیشتر سر صحنه فیلمبرداری بودم و نمی‌توانم از این جهت اظهارنظر دقیقی داشته باشم. اما در ارتباط با سریالی که خسرو شکیبایی بازی کرد یا نقشی که هادی اسلامی به یادگار گذاشت، از نظر سبک و سیاق اجرایی تفاوت‌هایی داشتند.
در واقع کار هوشنگ توکلی بیشتر به طرف تله تئاتر رفت تا سریال؛ البته از بعد منفی به این مسئله نگاه نکنید؛ این شکلی دیده بودند اما کار حسین مختاری در "مرغ حق" طبعاً فضای سریال داشت. تا آنجا که دهن من یاری می‌کند بعد از نقش شهید مدرس، خسرو شکیبایی را مردم شناختند. البته بعداً در "هامون" کاملاً بازیگر مطرح و شناخته شده‌ای شد.
اگر بخواهیم بازی خسرو شکیبایی و هادی اسلامی را مقایسه کنیم به ویژگی‌های نگاهی این دو بازیگر به شخصیت شهید مدرس برمی‌گردد. همان نگاهی که نویسنده‌های این دو سریال درباره این شخصیت تاریخی، به نگارش درآوردند. من فکر می‌کنم از دو زاویه مختلف به این شخصیت سیاسی-مذهبی نگاه شده، به همین دلیل تلویزیون هر دو سریال را روی آنتن برد.
خسرو شکیبایی با ظرافت و هادی اسلامی با طراوت
* کدام یک موفق‌تر بودند؛ خسرو شکیبایی یا هادی اسلامی؟
در سریال "مرغ حق" که خودم حضور داشتم، به زندگینامه احمدشاه هم پرداخته بود که این نقش را مرحوم جمشید اسماعیل‌خانی بازی کرد. اسلامی هم در واقع طراوت دیگری در بحث بازیگری برای این شخصیت به تلویزیون آورد. اما خسرو شکیبایی ظریف‌کاری‌هایی را از این شخصیت به رخ کشید که خیلی‌ها تصور کرده بودند، هوشنگ توکلی (کارگردان) یک روحانی را برای این نقش انتخاب کرده است. چون آن موقع خسرو شکیبایی را مردم نمی‌شناختند. فقط در بین تئاتری‌ها او از آوازه‌ای برخوردار بود.
آنقدر ویژگی‌هایی یک روحانی مبارز را مخصوصاً در آن مونولوگ معروف سخنرانی شهید مدرس در مجلس که سکانس پلان طولانی سریال بود که همه را تحت تأثیر خودش قرار داد. مونولوگی که چند صفحه‌ای بود و خسرو شکیبایی بدون برداشت اجرا کرد؛ آن ظرافت‌های خاصی که در بازی او با عمامه و عبا به نمایش درآمد که معمولاً در بالای منابر معمولاً روحانیون از خودشان بروز می‌دهند و به این رفتارها آشناییم. همه این‌ها دست به دست هم داد تا این نقش با بازی شکیبایی بیشتر در ذهن‌ها بماند.
تلویزیون , سریال , صدا و سیما , آیت‌الله مدرس ,
باید گروه‌هایی که به ضررِ منافع کشور بودند، دیده شود
* شما که تجربه حضور در کارهای تاریخی را در کارنامه‌تان دارید، چرا آنقدر سازندگان کارهای تاریخ معاصر می‌گویند ساخت چنین کارهایی با پیچیدگی‌ها و سختی‌های زیادی همراه است؟
در وهله اول عمدتاً با نوشته‌هایی روبرو می‌شوم که کمتر به آن سایه روشن‌های شخصیتی یک کاراکتر توجه می‌کنیم که یک بازیگر بتواند به خوبی آن را ایفا کند. معمولاً نقش‌ها را خیلی "تخت" می‌نویسند؛ خیلی کم پیش می‌آید نویسنده چیره دستِ متبحری بیاید و این فضا را برای بازیگر باز کند که بتواند تحلیل درستی از این شخصیت را از درون متن بیرون بکشد. تاریخ برگرفته از اتفاقات زیادی است که توسط گروه‌های متعدد سیاسی رقم می‌خورد اما ما در کارهایی که ساخته می‌شود فقط حرکت‌های سیاسی یک گروه را بیشتر نمایش می‌دهیم.
در صورتی که اگر بخواهیم تاریخ را بررسی کنیم گروه‌های دیگر سیاسی هم بودند و حرکت‌هایی کردند که باید به آنها پرداخته شود. هرچند حرکت این گروه‌ها به ضرر منافع این کشور بوده مثل چیریک‌های فدایی خلق و توده که هرکدام در مقاطعی به منافع این کشور و مردم لطمه زدند. در سریال‌ها می‌بینیم از یک بعد به مسئله نگاه می‌شود و وقایع‌نگاری دقیقی اتفاق نمی‌افتد. باید در این آثار، همه جوانب تاریخی مدنظر قرار گرفته و به چالش کشیده شود بنا به محدویت‌هایی که هست اتفاق نمی‌افتد.
تلویزیون , سریال , صدا و سیما , آیت‌الله مدرس ,
شهید مدرس؛ مردی فراتر از زمان خودش
* چقدر شخصیت شهید مدرس برای بازیگر جا برای پرداخت و اجرا داشت؟
طبعاً برخی از شخصیت‌ها در تاریخ اکتیو و به روز بودند و خیلی جای کار دارد و برخی از شخصیت‌ها هم به آن شکل مؤثر نبودند و برای بازیگر جای کار کردن نمی‌گذارند. آیت‌الله مدرس به مثابه سیاسی زمان خودش کاملاً واقف بوده و می‌دانسته که چه اتفاقی می‌افتد و از خارج مرزهای ایران چه هجوم فرهنگی به ایران وارد می‌شود. شهید مدرس بسیار انسانِ آگاهی نسبت به زمانه خودش بوده است. به همین دلیل اقدامات و حرکت‌هایی که از خودش نشان داد بسیار هوشمندانه بوده و قدم‌هایی که برداشته، از سرِ آگاهی است.
* شهید مدرس را در یک جمله توصیف کنید...
اگر بخواهیم شهید مدرس را در یک جمله تعریف کنیم، می‌گوییم "مردی فراتر از زمان خودش".
داسِ مرگ کووید 19 خوشه‌های زرین فرهنگ و هنر می‌چیند
* این روزها کار جدیدی پیشنهاد نشده و یا منتظرید رفتارِ کووید 19 آرام‌تر شود؟
کار پیشنهاد شده اما به دلیل شرایط کرونا ترجیح می‌دهم در خانه باشم. در شرایطی که دوستان عزیزمان به دلیل کرونا یکی یکی فوت میکنند و داسِ مرگ کووید 19 خوشه‌های زرینی از فرهنگ و هنر ما را می‌چیند که ضایعه دردناکی است. این روزها کار مقداری نگران‌کننده شده اما این روزها بیشتر دنبالِ کارگردانی‌ام که شرایطش فراهم شود. دو سریالی که یکی طنز و دیگری مسئله جدّی را دنبال می‌کند. طرح‌ها آماده‌اند به محض اینکه جواب نهایی بگیریم باید سراغ سرمایه‌گذار و اسپانسر برویم.
* نقشی بوده که قسمت‌تان نشده، بازی کنید؟
نقش‌هایی بوده که وقتی در صفحه نمایشگر دیدم به آن بازیگر و نقش غبط خوردم و تحسینش کردم.
قرار بود من کیان "مختارنامه" باشم
* از کارهای الف ویژه‌ای مثل "سلمان فارسی" پیشنهادی ندارید؟
متأسفانه هنوز هیچ دعوتی نشده است. قرار بود در سریال "مختارنامه" حضور داشته باشم که قسمت نشد. کیان را از اول به من پیشنهاد دادند؛ وقتی نشستیم درباره این نقش صحبت کردیم به من گفتند نقش کوتاهی است و چند سکانس بازی دارم. گفتم اشکالی ندارد در خدمت آقای میرباقری‌ام اما سر قرارداد رقمی پیشنهاد دادند آنقدر توهین‌آمیز بود که نپذیرفتم. تا به امروز جایی نگفته‌ام، آقای خوش‌رزم ظاهراً دوست نداشتند آن نقش را بازی نکنم. ترجیح دادند دوست عزیزمان رضا رویگری این نقش را بازی کند چقدر هم خوب ایفایش کرد.
این فرصت از من گرفته شد، هنوز به خودم می‌گویم ای کاش آن روز به خودِ داود میرباقری، ماجرا را می‌گفتم شاید تقدیر به گونه‌ای دیگر رقم می‌خورد. اگر من بازی می‌کردم طبعاً شکل دیگری از این نقش را نشان می‌دادم و تجربه خوبی بود که این فرصت از من گرفته شد.
تلویزیون , سریال , صدا و سیما , آیت‌الله مدرس ,
به احمد معظمی گفتم نقش منفی به من بدهد!
* آخرین کار شما هم که این روزها روی آنتن است، سریال "خانه امن" و کاراکتر متفاوتی که شما ایفایش کردید؛ از این نقش و حال و هوای سریال بگویید؟
خیلی خوشحالم در این کار هستم، هرچند نقش زیاد اکتیو و به روزی نیست. این شخصیت در واقع بیشتر طراح است تا عملیاتی! فقط فکر می‌کند و با فکرش افراد زیر دست خودش را هدایت می‌کند و می‌گوید چه کار کنند و طراحی عملیات را دورادور دارد و بیشتر نشسته و زیاد حرکتی ندارد. همه بیشتر سکانس‌هایش در دفتر اتفاق می‌افتد. خود من کاراکتر اکتیو را بیشتر می‌پسندم و دوست دارم کارها سایه روشن، تحرک و پیچیدگی‌های زیادی داشته باشد.
با احمد معظمی (کارگردان) تجربه خوبی داشتم؛ کارگردانی که بازیگران را به خوبی می‌شناسد و نتیجه کار را دیدم خستگی‌ام در رفت. خوشحالم نام من گوشه‌ای از این کار ثبت شد و من هم در خدمت این کار بودم. اتفاقاً به احمد معظمی گفتم اگر همکاری دیگری داشتیم نقش منفی به من بدهد! هرچند ناسزا می‌شنویم بابتِ این نقش‌ها، اما همیشه بازیگری بوده‌ام که سعی می‌کنم فقط گریم و لباسم عوض نشود. همیشه تلاش می‌کنم هر نقشی به من سپرده شود تمام زوایای آن شخصیت را واکاوی کنم و ابعاد مختلفش را در جریان بازی‌ام بروز بدهم.
ا
تسنیم
روایت‌های "حسین سحرخیز" از سه نقش متفاوت درباره آیت‌الله مدرس/ فكر می‌كردند خسرو شكیبایی واقعاً روحانی است
بازیگر سریال‌های ماندگار تلویزیون با نگاهی به بازی سه بازیگر در نقش شهید مدرس، گفت: آنقدر خسرو شكیبایی درخشید كه مخاطبان فكر می‌كردند او واقعاً روحانی است.
۱۳۹۹/۹/۱۰
