به گزارش نما، واژه پتروپالایشگاه که برگرفته از عبارت «ادغام و یکپارچه‌سازی پالایشگاه و پتروشیمی» است طی چند سال اخیر در ادبیات کارشناسی و رسانه‌ای کشور نمود بیشتری پیدا کرده است. با در نظر گرفتن پیش‌بینی‌های موسسات معتبر مبنی بر افزایش سرانه مصرف فرآورده‌های پتروشیمیایی به جای سوخت، مفهومی به نام پتروپالایشگاه در دنیا متولد شد که این واحد بر تولید مستقیم فرآورده‌های پتروشیمیایی از نفت تاکید دارد.
احداث پتروپالایشگاه به‌جای پتروشیمی و پالایشگاه به صورت مجزا، باعث بهینه‌سازی و کاهش هزینه‌های سرمایه‌ای و جاری موردنیاز می‌شود. در واقع سرشکن شدن هزینه‌ها در مجموع هزینه احداث یک پتروپالایشگاه را از احداث یک پالایشگاه و یک پتروشیمی کمتر می‌کند. توسعه ابرپروژه‌های مولدی همچون پتروپالایشگاه‌ها اثرات بلندمدت و کوتاه‌مدتی مهمی را نیز به همراه دارد و آثار اقتصادی، اجتماعی و سیاسی مثبت و ملموسی را در کشور نمودار می‌کند.
* احداث پتروپالایشگاه‌ها چه آثار کوتاه‌مدت و بلندمدتی بر اقتصاد کشور دارد؟
تصویب و ابلاغ قانون «حمایت از توسعه صنایع پایین دستی نفت خام و میعانات گازی با استفاده از سرمایه‌گذاری مردمی» نقطه عطفی در سرمایه‌گذاری و توسعه ظرفیت پتروپالایشی در کشور است که می‌تواند نقش موثری در پایان دادن به رکود احداث پتروپالایشگاه در کشور داشته باشد. این قانون مشتمل بر مفاد و مشوق‌هایی از جمله تنفس خوراک، اقتصاد آزاد پتروپالایشگاه، جانمایی در سواحل جنوب کشور، انعطاف‌پذیری در ابزارهای تامین مالی و واگذاری حداقل ۳۰ درصد سهام آنها به مردم است. موارد یاد شده، ضمن کمک به رفع موانع توسعه ظرفیت پتروپالایشی در کشور پایه‌گذار مسیر جدیدی در این حوزه خواهد بود.
در ادامه این گزارش آثار کوتاه‌مدت و بلندمدتی که شروع به کار فرایند احداث پتروپالایشگاه‌ها در کشور برجای می‌گذارد، اجمالاً شرح داده می‌شود.
الف: آثار کوتاه‌مدت:
۱- فرصت جذب نقدینگی در اقتصاد مولد
تجربه کشورهای موفق در حوزه اقتصاد نشان می‌دهد که این کشورها برای تشویق هدایت نقدینگی بخش خصوصی به سمت فعالیت‌های مولد و تولیدی با وضع قوانین مالیات بر عایدی سرمایه، بر اختلاف قیمت خرید و فروش برخی دارایی‌ها مالیات وضع می‌کنند تا از بازده سرمایه‌گذاری درفعالیت‌های دلالی و سوداگرایانه کم کنند. از طرف دیگر با ایجاد انواع مشوق‌های مالی و رفع موانع اداری راه را برای هدایت نقدینگی به سمت تولید هموار کرده‌اند.
همانطور که گفته شد در قانون پتروپالایشگاه‌ها با ایجاد مشوق‌هایی مانند تنفس خوراک که علاوه بر جذابیت سرمایه‌گذاری تضمین بازگشت سرمایه‌گذاران نیز می‌باشد، نقش مهمی در تمایل به سرازیر شدن سرمایه‌های مردمی به این پروژه‌ها دارد. علاوه بر این، اقتصاد آزاد پتروپالایشگاه و امکان استفاده از انواع ابزارهای تامین مالی نیز عواملی هستند که کمک موثری به جذابیت سرمایه‌گذاری خصوصی و خرد می‌کند.
در صورت گره زدن نقدینگی موجود در کشور به بخش‌های مولد از جمله پتروپالایشگاه‌ها طبیعتا شاهد هجوم آن به بازارهایی همچون مسکن، سکه و ارز نخواهیم بود و مردم هم می‌توانند سود ناشی از دلالی در بازارهای غیرمولد را به صورت مولد و سازنده در این پروژه‌ها به دست آورند.
۲- اشتغالزایی و رونق صنایع مرتبط پالایشی در کشور
بررسی اشتغالزایی پروژه‌های پالایشی و پتروشیمیایی اجرا شده در کشورهای دیگر و همچنین پروژه‌هایی مثل احداث پالایشگاه ستاره خلیج فارس نشان می‌دهد، هرچه به سمت تکمیل زنجیره ارزش پایین‌دست فرآورده‌های پتروشیمیایی حرکت شود، میزان اشتغالزایی بیشتر خواهد بود، به‌طوری که اشتغالزایی پایین‌دست به طور میانگین به‌ازای هر ۲۵۰ هزار بشکه ظرفیت فرآورش، ۱۲ هزار شغل مستقیم و ۲۱ هزار شغل غیرمستقیم است که این رقم در دوره ساخت بیشتر از این مقدار خواهد بود.
ساخت و بهره‌برداری از یک پتروپالایشگاه موجب فعال و درگیر شدن صنایعی مثل ساخت ماشین‌آلات دوار، مخازن، فولاد، مواد شیمیایی، شرکت‌های طراحی مهندسی، نهادهای مالی و ... می‌شود که در صورت تمرکز دولت به استفاده از تجهیزات باکیفیت ایرانی بازار سازندگان تجهیزات در کشور نیز رونق خواهد گرفت. در حال حاضر ۶۰ درصد از ظرفیت سازندگان داخلی به دلیل عدم سفارش‌گذاری دستگاه‌های دولتی و اهتمام به واردات تجهیزات خالی باقی مانده است.
ب: آثار بلندمدت
۱- بی‌اثر شدن تحریم‌های نفتی
یکی از مهم‌ترین تحریم‌هایی که بر گلوگاه بودجه و معیشت مردم در این سال‌ها اعمال شده تحریم‌های نفتی است. هرچند دور زدن تحریم‌های نفتی هم یکی از راه‌های نجات‌بخش اقتصاد ایران است، ولی تصور اینکه این اقدام، راهی پایدار و مطمئن برای رشد و توسعه اقتصاد است، اشتباه است. تجربه موفق ایران هم در بحث خنثی‌سازی تحریم بنزین پس از احداث پالایشگاه ستاره خلیج فارس، نشان دهنده همین مطلب است که می‌توان با اتکای به ظرفیت‌های داخلی به مقابله با تحریم‌ها رفت.
بنابراین در یک کلام می‌توان اسم رمز خنثی‌سازی تحریم‌های نفتی علیه اقتصاد ایران را در توسعه ظرفیت پتروپالایشگاهی خلاصه کرد چرا که پس از آن نه تنها نفت صادراتی از یک مشتری دائمی داخلی بهره‌مند می‌شود، بلکه از این ماده خام مواد با ارزش افزوده بالاتر تولید می‌شود و تاثیر بسزایی در رشد تولید ناخالص ملی داشته و درآمدهای ارزی کشور را نیز افزایش می‌دهد.
به طور کلی صادرات فرآورده‌های نفتی و پتروشیمیایی به دلیل کوچک بودن حجم محموله‌ها، تعدد خریداران و عرضه‌کنندگان، شیوه متنوع صادرات، متمرکز شدن بر بازارهای منطقه‌ای به جای بازارهای جهانی و کاهش حجم تراکنش‌های بانکی نسبت به صادرات نفت خام در شرایط تحریم و حتی شرایط عادی آسان‌تر است و درآمدزایی بالایی نیز برای کشور به همراه دارد.
۲- فرصت احداث پارک‌های شیمیایی و تکمیل زنجیره ارزش فرآورده‌های پایین‌دست نفتی
همانطور که گفته شد در پتروپالایشگاه‌ها به جای تولید سوخت‌هایی همچون بنزین و گازمایع، اولفین‌ها و آروماتیک‌ها که مواد بالادست پتروشیمی هستند را تولید می‌کنند. احداث پارک‌های شیمیایی در پایین‌دست طرح‌های پتروپالایشی برای تبدیل اولفین‌ها و آروماتیک‌ها به محصولات تمام‌شده شیمیایی و پلیمری با ارزش افزوده علاوه بر اینکه از مزیت خوراک پایدار در دسترس برخوردار است، بیشترین ارزش افزوده فرآیند پالایش را ایجاد می‌کند و موجب تولید محصولات پرکاربرد و متنوعی می‌شود.
تکمیل زنجیره ارزش در ایران صرفاً در حد شعار و در اسناد بالادستی بیان شده است اما در واقعیت نه تنها به حجم تولید قابل قبولی نرسیده‌ایم بلکه در تولید مواد پتروشیمیایی به همان مواد بالادست بسنده شده است. در حال حاضر بخش زیادی از مواد اولیه موردنیاز صنایع تکمیلی مثل صنایع بسته‌بندی، یونولیت، پلاستیک، خودرو، نساجی، ساختمان، چرم مصنوعی، کفش و امثال آنها از خارج وارد می‌شوند درحالی که می‌توان با تولید زنجیره‌ای از اولفین‌ها و آروماتیک‌ها در پتروپالایشگاه‌ها این مواد اولیه را در کشور تولید کرد.
نکته جالب توجه اینکه عدم توسعه صنایع تکمیلی در کشور نیز تا حد زیادی به کمبود مواد اولیه برمی‌گردد و در صورتی که پتروپالایشگاه‌ها در کشور توسعه پیدا کنند و زنجیره‌های بعدی تولیدات این واحدها نیز تکمیل شود می‌توان به توسعه صنایع تکمیلی در کشور که بیشترین ارزش افزوده و اشتغالزایی را به همراه دارند کمک کرد. در واقع در این پازل پتروپالایشگاه‌ها نقطه شروع حرکت به سمت تکمیل زنجیره ارزش در صنعت نفت هستند.
۳- تامین ارز مورد نیاز کشور در بلندمدت
طبق آمار سال ۹۹ تولید بنزین کشور به ۱۰۶ میلیون لیتر در روز و مصرف آن به ۷۵ میلیون لیتر در رسیده بود که اگر روند مصرف سال گذشته در سال جاری نیز رعایت شود روزانه حدود ۳۱ میلیون لیتر بنزین به صادرات اختصاص خواهد یافت. از طرفی ۴۰ میلیون لیتر از تولید بنزین کشور توسط پالایشگاه ستاره خلیج فارس صورت می‌گیرد، بنابراین می‌توان گفت که این پالایشگاه نه تنها کل صادرات بنزین کشور را متحمل شده بلکه حدود ۹ میلیون لیتر از نیاز داخلی کشور را نیز پوشش داده و موجب خودکفایی ایران در تامین بنزین شده است.
از طرفی مطابق گزارش رئیس کل گمرک کشور، بنزین رتبه نخست صادرات کالاهای غیرنفتی در سال ۹۹ را کسب کرده و با ۲.۹ میلیارد دلار ارزآوری برای کشور قسمت خوبی از خلاء ایجاد شده در تحریم‌های نفتی را جبران کرده است. این در حالی است که طی ۲۴ سال اخیر تنها همین یک پالایشگاه در کشور احداث شده است.
به هر ترتیب تجربه ۲ سال اخیر نشان داده است که صادرات فرآورده‌های نفتی و محصولات پتروشیمیایی، برخلاف نفت خام قابل تحریم نیست و راهبرد صادرات فرآورده‌های متنوع پایین دست پتروپالایشگاهی نه تنها که موجب خلق ثروت و ارزش آفرینی در کشور می‌شود که با «توزیع از طریق شبکه مویرگی» به کمک تجار بخش خصوصی موجب ارزآوری و بی‌اثر کردن تحریم‌های نفتی می‌شود. این مسیر ارزآوری با رفع وابستگی به واردات فراوردههای پتروپالایشی یا صادرات آنها به بازارهای هدف حاصل می‌شوند.
۴- تقویت قدرت اقتصادی ایران با تصاحب بازارهای کشورهای همسایه
کالاهای استراتژیکی مانند بنزین، گازوئیل، صنایع پلاستیک، صنایع شیمیایی و صنایع پلیمری هم‌اکنون تا حدود زیادی مورد احتیاج اکثر کشورهای همسایه از جمله افغانستان، عراق، پاکستان، ترکمنستان، آذربایجان و حتی در بعضی موارد ترکیه است. علاوه بر این پیش‌بینی می‌شود حداقل تا سال ۲۰۵۰ تقاضای کالاهای یادشده به‌خصوص مواد پلاستیک، شیمیایی و پلیمری با رشد قابل توجهی همراه باشد. صادرات فرآورده‌های نفتی ایران به کشورهای همسایه می‌تواند وابستگی آنها به کشور ما را بیشتر کند و باعث ایجاد یک دیپلماسی مقتدرانه و قدرتمند در منطقه شود.
۵- توسعه منطقه‌ای و محرومیت زدایی
در اکثر کشورهایی که از نعمت سواحل دریایی (به وسعت سواحل ایران) برخوردارند، حدود ۵۰ الی ۸۰ درصد جمعیت در شهرها و استان‌های ساحلی ساکن می‌شوند؛ این در حالی است که در ایران تنها ۸ درصد جمعیت کشور در استان‌های همجوار سواحل جنوبی کشور ساکن شده‌اند و این استان‌ها از محرومیت بالایی برخوردارند.
تمام ۸ طرح برگزیده شده در قانون پتروپالایشگاه‌ها در سواحل جنوبی تعریف شده‌اند و ۳ طرح بزرگ آن مجموعاً به ظرفیت ۱ میلیون بشکه در سواحل مکران مجوز گرفته‌اند. این اقدام می‌تواند توسعه مناطق جنوبی کشور خصوصا در نوار ساحلی حدفاصل بین استان‌های بوشهر تا غرب استان سیستان و بلوچستان در سواحل مکران را سرعت ببخشد.
در طول ۸ سال گذشته به دلیل اصرار وزارت نفت به خام‌فروشی و بی‌اعتقادی به ساخت پالایشگاه‌ها و پتروپالایشگاه‌ها عملا این توسعه این واحدها به حاشیه رفته و حتی طرح‌های پالایشی به جامانده از دولت نهم و دهم نیز به کلی کنار گذاشته شدند، به جز طرح پالایشی ستاره خلیج فارس که با ۷۰ درصد پیشرفت فیزیکی به دولت یازدهم تحویل داده شد و عملا وزارت نفت فعلی را در عمل انجام شده قرار داد. امید است با روی کارآمدن دولت سیزدهم توجه ویژه‌ای به صنایع پایین‌دستی نفت به ویژه پتروپالایشگاه‌ها شود تا علاوه بر بی‌اثر کردن تحریم‌های نفتی، اقتصاد کشور و مردم نیز از مزایای بی شمار توسعه این واحدها بهره ببرند.
منبع: فارس
مزایای احداث پتروپالایشگاه/حركت از خام‌فروشی به سمت زنجیره ارزش نفت
احداث پتروپالایشگاه‌ها در كوتاه‌مدت منجر به جذب نقدینگی سرگردان و اشتغالزایی در صنایع پایین‌دستی می‌شود و در بلندمدت نیز به بی‌اثر كردن تحریم‌های نفتی و افزایش درآمدهای ارزی كشور كمك می‌كند.
۱۴۰۰/۴/۲۶
