هیات رئیسه مجلس یازدهم «طرح جمعیت و تعالی خانواده» را، تنها سه روز پس از تشکیل مجلس یازدهم در ۱۱ خرداد سال گذشته اعلام وصول کرد تا اراده خود در راستای اجرای سیاست‌های جمعیتی را آشکار کند. طرحی که بیش از ۸ سال در کمیسیون‌های مختلف مجلس دست به دست می‌شد و حالا قرار است طی چند روز آینده ابلاغ شود.
بسیاری قهر جامعه ایرانی با فرزندآوری را نه مبتنی بر اجرا نشدن سیاست‌ها که در افزایش نابسامانی‌های اقتصادی دانسته‌اند، اما پیمایشی ملی که چند ماه پیش صورت گرفت، نشان داد هنوز جامعه ایرانی جامعه‌ای فرزندخواه است. به گواه داده‌های استخراج شده از این پیمایش ۱۸درصد زوجین به تک‌فرزندی تمایل دارند، نزدیک به ۶۰ درصد تمایل به دو فرزندی دارند و بیش از ۲۱درصدشان به داشتن سه فرزند یا بیشتر متمایلند و با این اوصاف میل فرزندخواهی بین ۲.۸ تا ۳ فرزند است.
در سال‌های اخیر هرقدر هم مسؤولان از پیامد‌های منفی بی‌شمار سالمندی جمعیت ایران گفته‌اند همواره با این استدلال روبه‌رو بوده‌اند که اصرار به فرزندآوری ناشی از اراده سیاسی است. به این مفهوم که فارغ از همه تبعات منفی این اتفاق، این موضوع نه به واسطه نابسامانی‌های اقتصادی و نبود اطمینان به آینده فرزندان که به دلایل سیاسی کنار زده شده است، اما آنچه آشکار است این‌که تنها مسؤولان و مطالعات و پژوهش‌های داخلی نیست که حکایت از پیرشدن جمعیت ایران دارد و حتی بسیاری از نهاد‌های بین‌المللی هم در گزارش‌های خود از شتاب سالمندی ایران نوشته‌اند، از اقتصادی که نیروی جوان نخواهد داشت و از زیرساخت‌های فراوانی که بی‌استفاده خواهد ماند. از کمبود متخصصان در صنعت کشور و البته از سیل مشکلاتی که بر نظام سلامت ایران آوار خواهد شد. نگاهی به برخی از این گزارش‌ها حداقل این حسن را دارد که استدلال غالب افرادی را که این موضوع را سیاسی می‌دانستند نفی می‌کند، چراکه تمام این نهاد‌ها در گزارش‌های خود تاکید کرده‌اند جمعیت ایران به‌سرعت در حال پیر شدن است و تا یک دهه دیگر پیامد‌های این اتفاق بر امنیت، اقتصاد و سلامت جامعه ایرانی آشکار خواهد شد.
سالمندترین کشور خاورمیانه
سایت ورلدمتر را می‌توان سنجه‌ای از آمار زنده جهان در مورد جمعیت، حکومت و اقتصاد، اجتماع و رسانه‌ها، محیط زیست، غذا، آب، انرژی و سلامت دانست. ورلدمتر یک وبگاه آنالیزکننده آمار متنوع جهانی در زمینه‌های گوناگون است. داده‌های منتشر شده در این سامانه آماری نشان می‌دهد در حال حاضر میانگین سنی در ایران ۳۲سال است.
پایش‌های مندرج در این سامانه ازسال ۱۹۵۰تا به امروز در دسترس قرار دارد. به گواه این پایگاه ایران با کمی بیش از ۸۵میلیون جمعیت در رتبه ۱۹کشور‌های پرجمعیت جهان قرار دارد. تجزیه و تحلیل مرکز تحقیقات پیو pew research از داده‌های جدید سازمان ملل نشان می‌دهد میان کشور‌هایی (ژاپن، فرانسه، آلمان، بریتانیا و کره جنوبی) که به‌سمت سالمندی جمعیت حرکت می‌کنند، ایران ششمین کشوری است که به مرحله فوق‌سالمندی جمعیت خواهد رسید، اما نکته قابل تأمل این که ایران کنار کره جنوبی دارای کمترین فاصله زمانی تا رسیدن به مرحله فوق‌سالمندی است.
به‌عبارتی ایران طی ۲۰سال از ۱۴درصد به ۲۱درصد سالمند می‌رسد و طی ۱۰سال از میزان ۲۱درصد سالمند عبور می‌کند. طبق آخرین پیش‌بینی سازمان بهداشت جهانی از وضعیت جمعیتی کشور‌های جهان تا سال ۲۰۵۰، ایران به سالخورده‌ترین کشور خاورمیانه تبدیل خواهد شد و بر اساس این پیش‌بینی، ایران از آمریکا و روسیه نیز سالمندتر خواهد بود.
افت آمار تولد، کاهش نیروی جوان
نشریه تخصصی بیزینس‌مانیتور هم در گزارش‌های متعددی به گمانه‌زنی در رابطه با بحران سالمندی جمعیت در ایران پرداخته است. این نشریه که به گزارش‌های تحلیلی خود مشهور است روند تغییرات جمعیتی ایران را تا سال ۲۰۵۰ بررسی کرده است. ایران براساس پیش‌بینی بلندمدت این نشریه با پدیده پیری جمعیت روبه‌رو می‌شود.
تا سال ۲۰۵۰ جمعیت مقرری‌بگیر ایران یعنی جمعیت بالای ۶۵ سال به ۲۰/۸ میلیون نفر خواهد رسید که معادل ۲۰/۲ درصد از کل جمعیت ایران در این سال خواهد بود. جمعیت بالای ۶۵ سال ایران در سال ۲۰۲۰ تنها ۵/۵ میلیون نفر معادل ۶/۶ درصد از کل جمعیت این کشور برآورد شده است. جمعیت افراد ۶۵ ساله ایران در سال ۲۰۵۰ تقریبا نزدیک به جمعیت جوانان ۲۰ تا ۳۹ ساله در این سال خواهد بود. پیش‌بینی‌شده است جمعیت جوانان در سال ۲۰۵۰ به ۲۷/۲ میلیون نفر معادل ۲۶/۳ درصد از کل جمعیت ایران در این سال برسد. جمعیت جوان طی این سال‌ها کاهش فاحشی خواهد داشت. جوانان در سال ۲۰۲۰ جمعیت غالب را در ایران تشکیل می‌دهند و ۳۴.۶ درصد (۲۹/۱ میلیون نفر) از کل جمعیت ایران را در این سال به خود اختصاص داده‌اند. جمعیت میانسال ایران بزرگ‌ترین گروه در جامعه ایران خواهد شد و به ۳۱ میلیون نفر معادل ۳۰/۱ درصد از کل جمعیت تا سال ۲۰۵۰ افزایش خواهد یافت. جمعیت میانسال ایران در سال ۲۰۲۰ بالغ بر ۲۳/۱ میلیون نفر معادل ۲۷/۵ درصد از کل جمعیت ایران برآورد شده است. با کاهش جمعیت زیر ۲۰ سال ایران، جمعیت جوان این کشور نیز تدریجا رو به کاهش خواهد گذاشت. این مساله ناشی از افت آمار تولد در ایران است که از ۱/۵ میلیون نفر در سال ۲۰۲۰ به یک میلیون و۲۵۰ هزار نفر در سال ۲۰۵۰ خواهد رسید. کودکان بین صفر تا چهار سال بیشترین کاهش جمعیت را طی سال‌های ۲۰۲۰ تا ۲۰۵۰ تجربه خواهند کرد. جمعیت این گروه از ۷/۶ میلیون نفر در سال ۲۰۲۰ به ۶/۲ میلیون نفر در سال ۲۰۵۰ کاهش خواهد یافت. تا سال ۲۰۵۰ کودکان بین پنج تا ۹ سال ۵/۹ درصد از جمعیت ایران را شامل خواهند شد و به ۶/۱ میلیون نفر می‌رسند که این رقم کمتر از جمعیت ۶/۹ میلیون نفری این گروه در سال ۲۰۲۰ است. جمعیت کودکان ۱۰ تا ۱۴ ساله نیز از ۶/۲ میلیون نفر در سال ۲۰۲۰ به ۵/۹ میلیون نفر در سال ۲۰۵۰ خواهد رسید. سهم جمعیت این گروه از کل جمعیت ایران در سال ۲۰۲۰ بالغ بر ۷/۴ درصد بوده که این رقم در سال ۲۰۵۰ به ۵/۷ درصد کاهش خواهد یافت. این تغییرات نزولی در مورد نوجوانان ۱۵ تا ۱۹ ساله نیز دیده خواهد شد. سهم جمعیت نوجوانان ایرانی از کل جمعیت در سال ۲۰۲۰ بالغ بر ۶/۶ درصد (۵/۵ میلیون نفر) بوده که این رقم در سال ۲۰۵۰ به ۵/۷ درصد (۵/۹ میلیون نفر) کاهش می‌یابد.
زنان سالمند بیشتر از مردان
پایش‌های صندوق جمعیت سازمان ملل در ایران هم حکایت از وضعیت نابسامان جمعیتی ایران دارد. پایش‌های صورت گرفته توسط این نهاد در سال ۹۸ نشان می‌دهد ۸۱ درصد از سالمندان در ایران با اعضای خانواده زندگی می‌کنند، اما تعداد آن‌هایی که بدون همسر و خانواده زندگی می‌کنند نیز رو به افزایش است. پژوهش‌های صورت گرفته توسط صندوق جمعیت سازمان ملل نشان می‌دهد حدود ۷۰۰ میلیون نفر جمعیت بالای ۶۰ سال در دنیا هستند که این آمار در سال ۲۰۵۰ به دو میلیارد نفر می‌رسد و در واقع ۲۰ درصد از جمعیت جهان را سالمندان تشکیل خواهند داد. در رابطه با سالمندی جمعیت در ایران هم آمار‌های این صندوق تلخ و منفی است. براساس این آمار‌ها که در پایگاه این نهاد ثبت شده است در آینده تقریبا یک‌سوم جمعیت کشور را سالمندان تشکیل خواهند داد به‌طوری‌که تعداد زنان سالمند از مردان بیشتر خواهد بود. ۵۰ درصد از زنان سالمند، زنان سرپرست خانوار و بدون همسر و اعضای خانواده هستند که درصد قابل‌توجهی از آن‌ها در سه دهک پایین جامعه قرار دارند.
افزایش مشکلات حوزه سلامت
رصدی در میان منابع و مراکز مختلف جهان نشان می‌دهد بسیاری دیگر از این نهاد‌ها به‌صورت مداوم در حال تحلیل تغییرات جمعیتی کشور‌های مختلف هستند. یکی از این نهاد‌ها مرکز ملی اطلاعات زیست‌فناوری وابسته به دولت آمریکاست. در گزارشی بحران سالمندی در ایران را باعث نگرانی روزافزون در حوزه نظام سلامت این کشور دانسته است.
این مرکز با اشاره به رشد سریع جمعیت سالمند در ایران به این نکته اشاره کرده است که افزایش تعداد افراد سالمند در جمعیت ایران به طور اجتناب‌ناپذیری با افزایش تعداد اختلالات مرتبط با سن از جمله بیماری آلزایمر، دمانس عروقی و اختلال شناختی خفیف همراه خواهد بود. در گزارش جهانی آلزایمر در سال ۲۰۱۹ تخمین زده شده است که ۳۶ میلیون نفر در سراسر جهان مبتلا به زوال عقل هستند که این تعداد هر ۲۰سال دو برابر می‌شود و تا سال ۲۰۳۰ به ۶۶ میلیون نفر و تا سال ۲۰۵۰ به ۱۱۵ میلیون نفر می‌رسد و کشور‌های با درآمد متوسط ۵۸ درصد از مبتلایان به زوال عقل، در حال حاضر در کشور‌های کم درآمد و متوسط زندگی می‌کنند که تا سال ۲۰۵۰ به ۷۱ درصد افزایش می‌یابد. به نوشته این مرکز در سراسر آسیا، روند پیری جمعیت بسیار سریع‌تر از کشور‌های غربی اتفاق می‌افتد و درباره کشور ایران پرشتاب‌تر است. با توجه به گزارش کنفرانس منطقه‌ای آسیا اقیانوس آرام این مرکز در سال ۲۰۱۲، سهم افراد مسن در کل جمعیت با سرعت بیشتری در حال رشد است آنقدر که سهم افراد سالمند هرگز در هیچ کجای دنیا دیده نشده است.
در انتهای گزارش مرکز ملی اطلاعات زیست‌فناوری آمریکا آمده است؛ «شرایط جمعیتی ایران یک چالش بزرگ برای بحران مراقبت از سالمندی خواهد بود، چرا که زنان مراقبان اصلی خانواده هستند. زنان مسن‌تر، به طور کلی در روابط و دیدگاه‌های خود انعطاف‌پذیرتر هستند، بنابراین به‌راحتی می‌توانند درگیر شوند و مراقبت کنند. در عین حال، زنان مسن‌تر، گروه بزرگ‌تری را تشکیل می‌دهند که به مراقبت‌های جدی نیاز دارند. در این شرایط ممکن است بسیاری از آن‌ها بیوه شوند و تنها زندگی کنند. آسیب‌پذیری آن‌ها و در نتیجه نیاز به مراقبت با این واقعیت تشدید می‌شود که مسن‌ترین زنان نیز به طور متوسط نسبت به مردان کمتر تحصیل کرده‌اند، دارایی‌های کمتری در ازدواج نسبت به مردان دارند و به احتمال زیاد فقیر و بدون پس‌انداز هستند.»
مخاطره امنیت اجتماعی و اقتصادی
براساس گزارش اسپرینگر لینک اگرچه زمانی ایران به عنوان کشوری جوان با بیش از ۶۰ درصد جمعیت زیر ۳۰سال شناخته می‌شد، اما مقامات این کشور در چند سال گذشته درباره تغییرات عمده جمعیتی و پیامد‌های آن هشدار داده‌اند. سیاست جمعیتی ایران در چهار دهه گذشته دچار نوسانات غیرعادی شده است. پس از انقلاب اسلامی در سال ۱۳۵۷ این کشور شاهد یک دوره رشد موالید در طول سال‌های ۱۳۵۷ تا ۱۳۶۵ بود که نرخ کل باروری به ۶.۵۳ درصد رسید در آن زمان جمعیت ایران از ۳۴ میلیون نفر به ۶۲ میلیون نفر نزدیک شد. پس از جنگ و در مواجهه با اقتصاد پس از این بحران، علاوه بر چالش جمعیت فزاینده جوان، این کشور سیاست جمعیتی خود را سال ۱۳۷۳ معکوس کرد. بر اساس سیاست جدید، داشتن دو فرزند به دلیل برنامه‌ریزی گسترده دولتی به یک امر عادی تبدیل شد.
جالب این‌که ایران یکی از موفق‌ترین برنامه‌های تنظیم خانواده در جهان را آن سال اجرا کرد و بر اساس آمار سرشماری سال ۱۳۹۰، نرخ رشد جمعیت خود را به ۱.۲۹ درصد کاهش داد. این موضوع ابتدای دهه ۹۰ روندی معکوس به خود گرفت، چرا که بحران سالمندی در ایران نشانه‌های آشکاری را عیان کرد. بر اساس متغیر متوسط باروری، افراد ۶۰ سال و بالاتر تا سال ۲۰۵۰ تقریبا ۲۹ میلیون نفر از جمعیت ایران را تشکیل می‌دهند. این اعداد تقریبا چهار برابر بیشتر از ارقام مربوط در سال ۲۰۱۵ است. داده‌های مربوط به سرعت پیری جمعیت نشان می‌دهد ایران دومین کشور با سریع‌ترین نرخ رشد سالمندی در جهان است. پیری سریع جمعیت ایران پیامد‌های مهمی برای همه نهاد‌های اجتماعی و تصمیم‌گیرندگان دارد که جامعه ایران باید به آن توجه کند. مسائل مربوط به جنسیت و امنیت اجتماعی اقتصادی در دوران سالمندی دو موضوع کلیدی ناشی از پیری سریع جمعیت است. مانند بسیاری کشور‌هایی که به‌سرعت پیر می‌شوند، ایران به یک استراتژی برای حمایت‌های اجتماعی و اقتصادی برای جمعیت سالخورده نیاز دارد که دیدگاه‌های مربوط به سالخوردگی را به عنوان یک ارزش ترویج نکند.
منبع: جام جم
