چك ابزار تجارت‌است، نه باجگیری!

تعریف چک چیست؟
اگر بخواهیم به صورت کاملاً ساده و قابل‌فهم برای افراد غیر حقوقی چک را تعریف كنيم باید بگوییم چک، سند یا نوشته ای است که به موجب آن صادر کننده چک تمام یا بخشی از وجوهی را که نزد بانک دارد به نفع خود یا به نفع شخص ثالثی از بانک مسترد می‌كند.

تعریف چک امانی و چک تضمینی چیست؟ آیا چک امانی همان چک تضمینی است؟
ممکن است در عرف بازار برخی از مردم از اصطلاحات فوق استفاده كنند اما هیچ کدام از عبارات چک امانی و چک تضمینی، در ماده یک قانون صدور چک که در مقام بیان انواع چک است ذکر نشده است.در خصوص چک تاکنون چندین قانون گوناگون در ایران به تصویب رسیده است. نخستین آنها قانون چک مصوب 1344 بود. پس از آن، قانون صدور چک مصوب 1355 و سپس قانون صدور چک مصوب 1372 و در نهایت در سال 1382 آخرین قانون صدور چک تصویب شد که در حال حاضر لازم الاجرا است. در ماده 1 این قانون ، چهار نوع چک تعریف شده است که به ترتیب عبارتند از:

چکی است که اشخاص بر عهده بانک ها به حساب جاری خود صادر و توسط بانک مُحال عَلَیه پرداخت وجه آن تأیید می‌شود. لازم به ذکر است که در حال حاضر این نوع چک ها عملاً رواج چندانی ندارند.

چک تضمین شده: چکی است که توسط بانک بر عهده همان بانک به درخواست مشتری صادر و پرداخت وجه آن توسط بانک تضمین می‌شود. بايد توجه داشت كه چک‌های تضمین شده همان چک‌هایی هستند که در میان مردم به چک‌های رمزدار بین بانکی مشهوراند و با چک‌های تضمینی متفاوت هستند. به عبارتی تشابه اسمی میان چک های تضمین شده و چک‌های تضمینی نباید ما را به اشتباه بیندازد.

چک مسافرتی: چکی است که توسط بانک صادر و وجه آن در هر یک از شعب آن بانک یا توسط کارگزاران آن پرداخت می‌شود. این چک‌ها نیز همان تِراوِل چک‌های رایج میان مردم است که امروزه به دلیل تورم افسار گسیخته موجود در جامعه، مردم از این چک‌ها همانند اسکناس استفاده می‌كنند.لازم به ذکر است دو مورد نخست یعنی چک‌های عادی و تایید شده، توسط اشخاص صادر می‌شوند ولی دو مورد بعدی یعنی چک‌های تضمین شده و مسافرتی توسط بانک‌ها صادر می‌شوند.

چک های تضمینی و امانی در قانون تعريف شده اند؟
در ماده‌ يك قانون صدور چک مصوب 1382 به چک های تضمینی و امانی اشاره‌ای نشده است و هر دو اصطلاح فوق اصطلاحاتی عرفی است. اما در میان مردم چک‌های امانی و تضمینی چک‌هایی هستند که معمولاً پشتوانه یک قرارداد یا عقد قرار می‌گیرند.

به عنوان مثال در برخی از قراردادهای میان کارفرما و پیمان کار، کارفرما از پیمانکار چکی را به عنوان تضمین حسن انجام تعهد اخذ می‌كند. در واقع اگر پیمانکار به وظایف خود به درستی عمل نكند و از این حیث خسارتی به بار آید، کارفرما می‌تواند از طریق وصول وجه چک به تمام یا بخشی از خسارت خود دست یابد. اما در خصوص اصطلاح چک امانی باید به این نکته اشاره كنيم که چک امانی در مقایسه با چک تضمینی مفهومی عام تر دارد. اگر چه در بسیاری موارد هر دو اصطلاح چک امانی و چک تضمینی در میان مردم یک معنا را به ذهن می رسانند اما گاهی دامنه شمول چک امانی وسیع تر است. برای روشن شدن مفهوم چک امانی می توان مثالی ذکر كرد.

گاهی در حین عقد اجاره، برخی از موجرین سخت گیر علاوه بر اجاره ماهانه و علاوه بر مبلغی تحت عنوان قرض الحسنه یا همان پول پیش که از مستاجر دریافت می‌كنند، یک چک امانی نیز اخذ می‌كنند و عنوان می‌کنند این چک نزد آن ها به امانت می‌ماند. اگر مستاجر به ملک آسیبی وارد نیاورد و به موقع ملک را تخلیه كند، در پایان عقد اجاره چک مذکور از سوی موجر به مستاجر بازگردانده می‌شود اما اگر مستاجر به ملک به میزانی خسارت وارد آورد که مبلغ قرض الحسنه یا پول ِ پیش کفاف جبران آن را نكند، آن چک امانی از طرف موجر برای جبران زیان های وارده به ملک خرج می‌شود.
آیا چک امانی دارای جایگاه قانونی است؟
در قانون صدور چک و قانون تجارت با عبارت چک امانی روبه‌رو نمی شویم. اما این اصطلاح در عرف بازار و در میام مردم رواج دارد. برای اینکه امری به یک تأسیس حقوقی بدل شود، الزاماً نباید در میان قوانین به دنبال آن بود. در بسیاری از موارد خود قوانین، عرف میان مردم را به رسمیت می شناسند. به عنوان مثال در قانون مدنی ایران بارها به عرف محل توجه شده است.

از اینرو اگر چه چک امانی مستقیماً مورد اشاره قانونگذار واقع نشده، اما به لحاظ رواج آن در میان مردم از جایگاه حقوقی بهره مند است.

اگر شخصی چکی را به امانت نزد دیگری بگذارد( مثلاً برای تخلیه‌ منزل در عقد اجاره یا در هنگام استخدام) ولی بعد از مدتی دارنده چک برای وصول وجه چک اقدام كند، صادر کننده چک چگونه می تواند ادعای خود را مبنی بر امانی بودن چک ثابت كند؟
معمولاً در عقد اجاره یا سایر عقود اگر چکی به منظور حسن انجام تعهد یا به منظور امانت به دیگری سپرده شود، امانی بودن یا تضمینی بودن چک در خود برگ چک قید می‌شود یا اینکه به صورت جداگانه در یک قرارداد با ذکر شماره چک به آن اشاره می شود.

بنابراین در این حالات مشکل حادی بروز نمی‌کند. اما مشکل زمانی رخ می‌دهد که این‌گونه چک ها رد و بدل می‌شوند و از امانی بودن یا تضمینی بودن آنها نه در متن چک و نه در قراردادی جداگانه سخنی به میان نمی‌آید. در این حالت ناچاراً باید بر طبق قواعد عمومی عمل كرد و از ادله اثبات دعوا سود جوییم. بر طبق قانون مدنی ایران ادله اثبات دعوا پنج مورد هستند که عبارتند از : اقرار (اعم از اقرار شفاهی یا کتبی) اسناد کتبی، شهادت ( همان گواهی دادن) اَمارات (اعم از امارات قانونی و امارات قضایی) و در نهایت قسم (همان سوگند) که البته این مورد آخر چندان کاربردی ندارد.

در نتيجه اگر به عنوان مثال مستاجری به موجر خود یک چک امانی در بنگاه املاک تسلیم كند و موجر پس از مدتی و بدون بروز هرگونه خسارتی نسبت به وصول وجه چک اقدام كند و از سویی امانی بودن چک نیز در متن آن یا در قراردادی جداگانه ذکر نشده باشد، در این حالت مستاجر باید از ادله ی اثبات دعوا بهره لازم را بگیرد. برای نمونه می‌تواند از شهادت شهود استفاده كرده و از متصدیان همان بنگاه املاک بخواهد که شهادت دهند این چک امانی بوده است.

در صورتی که دارنده چک امانی، چک را اصطلاحاً در بازار خرج كند و این چک دست به دست چرخیده و در نهایت شخص ثالثی مبلغ چک را از بانک مطالبه كند و چک برگشت بخورد، صادر کننده آن چک امانی چگونه می تواند از حقوق خود دفاع كند؟ آیا باید مبلغ چک را بپردازد؟
در خصوص این موضوع باید قائل به تفکیک شویم. اگر آن شخص ثالث که در نهایت چک به دست او رسیده است، بداند که این چک امانی بوده و با این وصف نسبت به وصول وجه آن اقدام كرده باشد، صادر کننده چک در برابر او می‌تواند به امانی بودن چک استناد كند و مانع پرداخت وجه آن شود. یعنی کتباً دستور عدم پرداخت وجه چک را به بانک اعلام كند. این موضوع در ماده 14 قانون صدور چک نیز آمده است. اما اگر شخص ثالث یا ید بعدی یا دارنده بعدی چک نداند که این چک امانی بوده و در صدد مطالبه وجه آن برآید، در برابر این دارنده بدون سوءنیت و بی اطلاع، صادر‌کننده نمی‌تواند به امانی بودن چک استناد كند.

بلکه باید زمینه دستیابی آن دارنده، به وجه چک را فراهم كرده و در نهایت شخص صادر کننده به فردی که قرار بوده این چک نزد او صرفاً به امانت بماند، رجوع کند.