شهری با چهل نام!؟

شهر اصفهان با پهنه ای حدود 250 کیلومترمربع، در دل فلات ایران، واقع شده است. این شهر از روزگاران کهن تاکنون به نام های: آپادانا، آصف هان، اَسباهان، اِسبهان، اسپاتنا، اَسپادانا، اَسپادنا، اِسپاهان، آسپَدانُ، اَسپَدانه، اسپهان، اسپینر، اسفاهان، اِسفهان، اصباهان، اَصبهان، اِصپَدانِه، اصفاهان، اصفهان، اصفهانک، انزان، بسفاهان، پارتاک، پارک، پاری، پاریتاکن، پرتیکان، جی، دارالیهودی، رشورجی، سپاهان، سِپانه، شهرستان، صَفاهان، صفاهون، گابا، گابیان، گابیه، گبی، گی، نصف جهان و یهودیه سرشناس بوده است.
بیشتر نویسندگان بر این باورند که چون این ناحیه در پیش از اسلام، به ویژه در دوران ساسانیان، مرکز گردآمدن سپاه بود و سپاهیان مناطق جنوبی ایران، مانند: کرمان، فارس، خوزستان، سیستان و... در این ناحیه گرد آمده و به سوی محل نبرد حرکت می کردند، آن جا را «اسپهان» گفته، سپس عربی شده و به صورت «اصفهان» درآمده است.
این شهر دارای نام های کهن تری است که با نام کنونی آن، هیچ گونه پیوندی ندارد، مانند:
انزان، گابیان، گابیه، جی، گبی، گی، گابا، بوده است.
در کتیبه های پارسی هخامنشی، انزان که شامل ناحیه اصفهان بوده و پیش از کورش، مرکز قدرت هخامنشیان در این ناحیه بوده و پس از کورش انزان به گابیان تبدیل یافته و استرابن هم آن را به همین نام خوانده است و گابیان رفته رفته به جی تغییر یافت.
هرتسفلد نگاشته است: اصفهان نام بلوکی از ولایت پَریتَ کان و نام شهر «گبی» بوده است. گبی بعدها «گی» و سپس عربی شد و به «جی» تبدیل یافت.

در سده 2 م، نام گبی و اسپدانا در نقشه بطلمیوس دیده می شود. وی «اسپدانا»ی پارسی زمان هخامنشی را از کتاب ارتستنس، مدیر کتابخانه اسکندر مقدونی برداشته بود. در یک نقشه جهان نما که 100 سال پیش از بطلمیوس ترسیم شده است، این نام به صورت ساسانی «سِپانه» یعنی سپاهان نگاشته شده و معنی آن، جای لشکریان است.
اسکندر مقدونی هنگام دنبال کردن داریوش هخامنشی به پارتاک یا پارک یاگی آمد و آن را گشود و اکسازر را که والی شوش بود به حکومت پارتاک گمارد.
تاریخ نگاران پیشین، پارتاک را پاریتاکن نامیده اند که به پارسی آن روزی پرتیکان می گفتند و امروز فریدن می خوانند. پرتیکان به تمامی ناحیه اصفهان اطلاق می شده است.

مفضل بن سعد بن حسین مافروخی اصفهانی، نویسنده کتاب محاسن اصفهان درباره نام اصفهان، می نویسد:
«... و همچنین گفته اند که اصل لفظ نام اصفهان، اسفاهان بود، چرا که در ایام فرس، گودرزبن گشواد بر آن مستولی و مالک بود و هر وقت که پای اقتدار در رکاب استظهار آوردی، هشتاد پسر صلبی او با او سوار گشتند، همه سواران جنگی فرزانه و جملگی دلاوران مردانه، چون سوار می شدند مردم می گفتند اسفاهان، یعنی لشکر، تداول کلام، عوام اصفهان را بدان نام نهاد.»
مافروخی بار دیگر سخن از سپاه و سپاهیگری به میان آورده، می گوید:
«... در روایت است که اردشیر بابکان گفت هرگز هیچ ملکی بر غلبه و استیلا هیچ ملک قدرت نداشت تا اصفهانیان مدد بنمودند و پرویز گفت کار ملک بر ما قرار نگرفت الّا به معاونت و مدد اهل اصفهان و نوشیروان لشکر و سپاه اصفهان را بر تمامیت لشکرهای جهان تفضیل داد.»
حمزه اصفهانی بر این باور بود که واژه اصفهان یا اسپاهان از سپاه گرفته شده که در فارسی به معنی قشون است. لاکهارت نیز بر این باور بود که از روزگار پارت ها، واژه اسپاهان به این ناحیه اطلاق شده است.

گفتار بالا می رساند که این نام با سپاه و سپاهیگری بستگی داشته است و شاید چنین نقشی را «جی» به عهده داشته است نه «یهودیه» که گسترش آن، اصفهان کنونی را به وجود آورده است. واژه سپاه در پارسی باستان به معنی اسب نیز آمده است، زیرا اسب جزو کار سپاه بوده است، چنان که یاقوت حموی، می گوید سپاه برابر اسب است، و او اصفهان را جایگاه سپاهیان دانسته است. اسب در نزد آریایی ها با ارزش و محترم بوده است و بسیاری از بزرگان و نام آوران ایرانی به نام اسب نامگذاری می شده اند، مانند: گشتاسب، لهراسب و جاماسب، که همه این نام ها واژه اسب دارند.

اصفهان در زمان خلافت عمر به دست عرب ها افتاد و تا دو سه سده حاکمانی از سوی خلفا در آن فرمانروایی می کردند. در دوران آل بویه و سلجوقیان پایتخت بود. پس از سلجوقیان تا دوران صفویه نیز پایتخت ایران بود، ولی در اواخر دوران صفوی دستخوش کشتار، چپاول و خرابی شد.
اصفهان در حمله مغول و تیمورلنگ خسارت های زیادی دید. تیمور لنگ از هفتاد هزار سر بریده مردم این شهر، مناره ای برپا کرد و به گفته نویسنده کتاب حبیب السیر، در اصفهان جز زنده رود، کسی زنده نماند! از دوران افشاریه و زندیه در اصفهان آثار مهمی نمانده است، ولی در زمان قاجاریه به کوشش مردان خیر چند بنای قابل توجه ایجاد گردید.