الهام گیری آهنگ سازان موسیقی پاپ از ملودی های مداحی

هیئات مذهبی را می توان ارزشمندترین محافل در هر شهر و دیار فارغ از جمعیت شرکت کننده در آن دانست. علاوه بر منبر که در این محافل جایگاه خاص خود را داشته و بعد معرفتی و شعور را بیشتر مد نظر قرار می دهد، عزاداری در اشکال مختلف از جمله سینه زنی و زنجیرزنی را می توان بعد دیگر این مجالس یعنی جنبه شور دانست. اینکه شور و شعور در کربلا غیر قابل تفکیک است برای ما نیز درسی است که در مجالس خود سرلوحه کارهایمان قرار دهیم و توازن آن را همواره حفظ کنیم. در این بین شعر و سبک هایی که در این مجالس خوانده می شود می تواند تاثیر بسزایی بر مخاطب گذاشته و بطور ناخودآگاه و البته هنرمندانه مستمع را وارد فضایی معنوی کند. ویژگی های شعر و شعرای آئینی و دوران صعود و سقوط آن، روند شکل گیری و اجرای یک ملودی در هیئت، نگاه به هیئت به عنوان یک رسانه قدرتمند و واکنش های قشرهای مختلف مردم در مواجهه با این اشعار از جمله محور های سوالات ما از مهدی زنگنه شاعر و مداح اهل بیت(ع) و سازنده سبک هایی چون "کی گفته من بابا ندارم"، "سلام بابا بی جوابه"، "دل دریا دل بابا" و "کریم کاری بجز جود و کرم نداره" است. وی معتقد است که دیگر آن روزها گذشت که از ملودی های پاپ در سبک های هیئت الگوگیری می شد و امروز شاهد آن هستیم که از ملودی های مداحی برای ساختن موسیقی های پاپ استفاده می شود.

بسیج پرس: به عنوان سوال نخست نظرتان را در ارتباط با شعر آئینی و جایگاه آن در ادبیات ایران بفرمائید.

کلمه آئین شامل همه آداب و رسوم یک ملت می شود. مثلا عید نوروز، چهارشنبه سوری، شب یلدا و... از جمله آئین های ملی ماست. وقتی می خواهیم از شعری که درباره اهل بیت سروده شده صحبت کنیم در حقیقت داریم از شعر اهل بیت حرف می زنیم. در حالی که آئین ها و آداب و رسوم ملت ما صرفا آداب و رسوم اهل بیتی نیست لذا شعر آئینی، شعر مذهبی نخواهد بود.

لازم است قبل از طرح کامل این موضوع یک نکته درباره هنر دینی و غیر دینی عرض کنم. هنر دینی لزوما هنری نیست که در آن از اهل بیت و انبیاء حرف بزنیم، هر آنچه که ما را به سمت خدا و زیبایی های اصیل عالم هستی هدایت کند به نظر بنده هنر دینی است. به عنوان مثال "درباره الی" یک فیلم دینی است زیرا می گوید دروغ بد است و مخاطب در سکانس پایانی از دروغ بدش می آید.

** با عبارت "شعر آئینی" مخالفم/ بعضی ها می ترسند بگویند ما شاعر هیئتی هستیم! **

در تقسیم بندی های ادبی هم وقتی گفته می شود شعر آئینی، کمی بالاتر از مذهب رفته ایم؛ آئین بخشی از آداب و رسوم ملت ماست. ممکن است بخشی از آداب و رسوم ملت ما لزوماً آداب و رسوم مذهبی نباشد یا ریشه های دینی در اسلام نداشته باشد هر چند که ممکن است چیز خوبی هم باشد اما آئین است و دین نیست . از این رو بنده با عبارت "شعر آئینی" مخالفم و ما باید در انتخاب الفاظ دقت کنیم.

بعضی ها می ترسند و خجالت می کشند که بگویند ما شاعر هیئتی هستیم و با یک ژست روشنفکری می گویند ما شاعر آئینی هستیم. این در حالی است که خیلی ساده می شود گفت من شاعر هیئت هستم و برای یک رسانه ای به نام هیئت محصول تولید می کنم. به نظر بنده شعر مذهبی یا اهل بیتی به مراتب صحیح تر از شعر آئینی است، شعر آئینی جامع است ولی مانع نیست.

بسیج پرس: ویژگی شعری که در هیئت خوانده می شود و شعرایی که برای هیئت شعر می گویند چیست و با چه شاخصه ای می شود برای آنان و دیگران مرز قائل شد؟

تقسیم بندی ها و مرز بندی های امروز ما اعتباری ندارد و باید دید که بعد از گذشت زمان چه کسانی می مانند. پس از گذشت سال ها مشخص می شود که چه کسانی شاعر و چه کسانی شاعرنما بودند و کدام آثارشان مانده و در طول سال ها جریان داشته است.

شعر مذهبی اقسام مختلف دارد؛ بعضی از شعرهای مذهبی را می توان در هیئات خواند و شعر هیئتی به شمار می رود. بعضی از شعرها در هیئت خوانده نمی شود ولی در کنگره ها از آن استقبال می شود و برخی دیگر مخصوص رسانه است اما به نظر بنده کسی که یک بار هم برای اهل بیت شعر یا غزل مذهبی سروده شاعر مذهبی به حساب می آید.
باید دید شعر در کجا استفاده می شود و مخاطب آن کیست. همانطور که یک فیلم ساز یا تهیه کننده می داند برای چه مخاطبی کار می کند و برای مخاطب جوان، برنامه جوان پسند تولید می کند کار شاعر هیئت هم همین طور است. اول تشخیص می دهد که مخاطب هیئت در چه رده سنی است، اگر زیر 30سال است باید برای این مخاطب شعر مخصوص به او گفته شود ولی در هیئت دیگری که 70 سال سابقه دارد، شعردیگری با آهنگ دیگری تولید می شود.

** شاعر باید با هیئت زندگی کند **

سخت ترین محصول هنری محصولی است که به دین و اعتقادات و باورهای مردم برمی گردد؛ حال این هنر می تواند موسیقی، شعر، تئاتر، مجمسه سازی یا هر هنر دیگری باشد و عوامل متعددی در آن دخیل است. دلیل اول این سختی این است که چون با موضوع بزرگی سر و کار داریم ابهت موضوع مخاطب را درگیر می کند. مطلب دوم اینکه مردمی که این محصول را می ببیند با این موضوع زندگی کرده اند و آن را قسمتی از باورها و اعتقادات خود می دانند . برای مثال مردم سال ها برای شهادت امام حسین گریه کرده و ارتباط برقرار کرده اند و بطور عمیق و ریشه دار با آن ارتباط دارند. مطلب بعدی اینکه خود شاعر باید با موضوع آشنا باشد و با آن زندگی کرده باشد.

مهمترین اتفاقی که در شعر هیئت باید بیفتد این است که شاعر باید با هیئت زندگی کند و فضای هیئت و نوع مخاطب دغدغه شاعر باشد.

ما شاعران بزرگی داریم که تا به حال شعر مولودی نگفته اند ولی در مصیبت خیلی کار کرده اند و بالعکس شاعرانی داریم که در تمامی موارد دستی بر آتش داشتند. برای مثال آقای سازگار در مولودی، شهادت، مناجات و انتظار شعر دارد و این در حالی است که او می توانست مانند خیلی از شعرای دیگر گزیده گویی کند اما خواست او این بوده که مجالس مداحان خالی نباشد و در تمامی حیطه ها کار کرده و این کاریعنی خدمت به ادبیات هیئت.

بسیج پرس: وضعیت شعر مذهبی را در سال های اخیر چگونه ارزیابی می کنید؟ آیا افول داشته ایم؟

واقعیت این است که سطح سلیقه مخاطب عام در 10 سال اخیر در همه چیز پایین آمده است؛ سینما، موسیقی، مطبوعات و... یکی از علل آن این است که بزرگان در این عرصه ها حضور ندارند و دیگران جای خالی آنها را پر کرده اند.

در شعر مذهبی اواسط دهه 80 اتفاقات خوبی افتاد ولی در حال حاظر وضعیت راضی کننده نیست.علتش هم این است که شاعران هیئتی زودتر از موعد رسانه ای شدند، استاد نادیده استاد شدند.

** صداقت و شاگردی در محضر بزرگان راه رسیدن به دوران اوج شعر هیئت **

بسیج پرس: با توجه به شرایط کنونی و اینکه به گفته خود شما از اوج دوران شعر هیئت فاصله گرفته ایم، چه اقداماتی باید صورت بگیرد تا هیئت و به خصوص شعر آن به دوران اوج خود بازگردد؟

همه باید دو فاکتور را رعایت کنیم؛ اولین مورد صداقت است. ما باید در هر کار هنری صداقت داشته باشیم. در کمال صداقت و همدلی شاگردی کنیم و کسب علم از محضر بزرگان. پس دومین مورد هم شد شاگردی اساتید. البته این مطلب را هم عرض کنم که در عین حال که جوانان باید در محضر بزرگان زانو بزنند، بزرگترها نیز بزرگی کنند. اگر این اتفاقات بیفتد شایعات، غیبت ها و تهمت ها کم می شود و بنده آینده را روشن می بینم و این مستلزم آن است که هر کسی اول از خودش شروع کند.

اوج شعر انقلاب در دهه 60 زمانی اتفاق می افتاد که قیصر امین پور، ساعد باقری، یوسف میرشکاک و سلمان هراتی همه با هم جمع می شدند و جهاد شعری می کردند. یعنی زمانی که قیصر امین پور شعری می گفت همه شعرا کمک می کردند تا شعر بهتر بشود و اگر ایرادی هم داشت به یکدیگر کمک می کردند تا آن ایراد رفع شود و به همین دلیل است که در آن دوران برخی شعرها مثل هم بود و نمی شد تشخیص داد که زبان حال شاعر کدام است. بعد از انقلاب شعر نیاز به تحول داشت و این تحول به این صورت ایجاد می شد.

بسیج پرس: در میان اشعار مختلف و متنوعی که دارید به نظر خودتان کدام یک از بقیه بهتر بوده؟

سخت است که بگویم کدام شعر اما امیدوارم که به خاطر چند سروده ام اهل بیت دستم را بگیرند که یکی از آن ها شعری در ارتباط با کریم اهل بیت، امام حسن مجتبی(ع) است که الآن با این بخشی از آن که "کریم کاری به جز جود و کرم نداره" مشهور شده است. البته کارهایی نظیر "بابای من قشنگ ‌ترین بابای دنیاست" که برای حضرت رقیه(س) ساخته ام را نیز دوست دارم، چه کارهایی که معروف شد و چه کارهایی که معروف نشد و امیدوارم حضرت رقیه نیز نظری کنند.

** بسیاری از کارهای موفق مربوط به موسیقی پاپ الهام گرفته از ملودی های مداحی است **

بسیج پرس: ملودی های مداحی چگونه ساخته می شود؟

من ادعا دارم که بسیاری از کارهای موفق مربوط به موسیقی پاپ، چه آهنگ سازان داخلی و چه ایرانی های خارج از کشور الهام گرفته از ملودی های مداحی بوده است.

بسیج پرس: البته برعکس این مطلب هم اتفاق می افتد.

بله قبول دارم. آن دورانی که الگو برداری از موسیقی پاپ صورت می گرفت بیشتر مربوط به دهه 70 بود. البته شاید در حال حاضر هم باشند مداحان و شعرایی که از موسیقی های پاپ الهام بگیرند اما دیگر مانند آن زمان نیست و شرایط تغییر کرده و بنده می توانم مصادیق مختلفی را بیاورم که عینا از ملودی مداحی برای یک موسیقی پاپ الهام گرفته شده است.

به نظرم در آینده نزدیک با توجه به حرکتی که انجام شده و ان شاءالله بلوغی که در حال رسیدن به آن هستیم، رسانه ای به نام هیئت می تواند قله های مختلفی چون موسیقی و شعر را فتح کند.

بسیج پرس: عکس العمل مخاطب و به خصوص جوانان در برابر اشعار مذهبی چیست؟

ما اقبال عجیبی از طرف جوانان به شعر مذهبی داریم.10 سال پیش این اقبال نبود و به نظر من علت آن فراگیر شدن شبکه های اجتماعی و اینترنت وعصر انفجار اطلاعات است. امروزه تعداد افرادی که اشعار مذهبی را می شناسند زیاد است. عده زیادی هستند که پیگیر هستند و سبک ها را می شناسند. برای خود من پیش آمده بود که به شهرستانی در استان کرمان رفته بودم و سبک هایی را آن ها از بنده به یاد داشتند که خود من آن را فراموش کرده و با جزئیات می گفتند که شما در سال فلان این شعر را برای فلان مداح سروده ای و اظهار نظر می کردند. هنوز ظرفیت های رسانه هیئت شناخته نشده است ونباید فقط به دنبال کارهای موقت و روزمره باشیم که منجر به روزمَرگی شده و این باعث از دست رفتن مخاطب هیئت ها می شود.

** کار شاعر تغییر خلاقانه زاویه دید مخاطب است **

بسیج پرس: این روزمرگی ای که اشاره کردید چه تاثیری بر هیئت و مخاطبان می گذارد؟

حادثه عاشورا تکراری نمی شود . اگر هیئت ها کار تکراری داشته باشند و محتوای جدید تولید نکنند رسانه های جدید جایگزین می شود. به نظر من نیازی نیست تمامی هیئت ها از یک شیوه استفاده کنند . باید نوآوری را سرلوحه کارهای خود قرار دهند. مثلا چرا نوحه های مربوط به حضرت رقیه همیشه از زبان خود ایشان است در حالیکه می شود از زبان حضرت زینب یا حتی خود امام حسین مطرح کرد. این کار هنرمند است، کار شاعر است که زاویه دید را عوض کند. بدعت نادرست است و باید با خلاقیت کار را پیش برد. البته در این میان باید دقت کرد که ما از زبان اهل بیت صحبت می کنیم و باید در استخدام کلمات دقت کامل را داشته باشیم.

بسیج پرس: تناقض هایی وجود دارد. شما در خلال گفتگو اشاره کردید که مخاطب سطح سلیقه اش در هنر افول کرده و از طرف دیگر می گویید همین مخاطب بسیار پیگیر است و به جزئیات هم توجه خاص دارد؛ در این ارتباط بیشتر توضیح دهید.

ببینید تکرار برای همه خسته کننده است. آنجایی که گفتم مخاطب حواسش به همه چیز است و با دقت موارد را زیر نظر دارد تاکیدم بیشتر بر روی این مطلب بود که مخاطب تکراردر ساختار و فرم را نمی پذیرد، حال چه محتوا ارزشی باشد چه ضدارزشی. در صدا و سیما این همه برنامه با محتوای ارزشی تولید میشود اما مخاطب ندارد. چون فرم ندارد. مخاطب هم میرود پای ماهواره. به همین راحتی!

شما ببینید شبکه های جدید فارسی زبان برای محتوای نازل خود چه فرم های مختلفی تهیه می کنند! فقط برای جذب و حفظ مخاطب. حال ما چرا نباید برای محتوای مذهبی خود به دنبال فرم های مختلف باشیم؟ باید فرم ها را تغییر دهیم. چه در جلسات مذهبی چه در دیگر رسانه ها

بسیج پرس: با این تفاسیر برای ایجاد نوآوری و خلاقیت و تغییر فرم هیئات قطعا شعرا و مداحان باید آشنا به زمان و تحولات روزمره باشند. تا چه اندازه ای این مطلب را تایید می کنید؟

بله دقیقا همینطور است. مداح امام حسین(ع) باید مخاطب خود را بشناسد، شاعر هیئت باید ذهنیت جامعه را بشناسد و اگر نداند حرفی را می زند که ذهن مخاطب به سمت دیگری می رود. بعضی از ملودی ها برگرفته از ملودی فیلم ها و سریال ها است، مسلما این کار غلط است. چون مخاطب را از یاد امام حسین خارج می کند و یاد خاطرات دیگری می اندازد و بنده به شدت با این روش مخالفم. این حساسیت در انتخاب الفاظ نیز باید رعایت شود، باید فهمید که مخاطب با چه چیزی در ارتباط مداوم است، تا ذهن مخاطب منحرف نشود.

بسیج پرس: به عنوان یک شاعر در سروده های خودتان چه ملاحضاتی را در نظر می گیرید؟

سخت ترین مرحله کار این است که ما باید عوام فهم و خواص پسند کار کرده و اثر تولید کنیم. مثل کار عصر عاشورای استاد فرشچیان، یا فیلم محمد رسول الله(ص) که هم مردم با این کارها ارتباط برقرار می کنند و هم خواص. منظورم از خواص فقط اهل هنر و به خصوص شعرا نیست؛ ما چند ماه پیش در جلسه ای که حاج آقای انسانی ترتیب داده بود رسیدیم خدمت آیت الله جوادی آملی، ایشان در خلال بیانات خود فرمود که ما بارها و بارها تاریخ و متن مقتل را خوانده ایم و نهایت امر شاید اشکی از گوشه چشم مان جاری شده باشد اما وقتی شما شعرا و مداحان با ملودی های مخصوص خود شعرها را زمزمه می کنید انسان دیگر نمی تواند خود را کنترل کند.

بسیج پرس: آیا مهدی زنگنه در هر مجلسی که از او دعوت بشود حضور پیدا می کند یا شما هم برای خود ملاحضاتی دارید؟

من باید هیات، بانی آن و مخاطب را بشناسم تا در آن مجلس حضور پیدا کنم. برای مثال از بنده دعوت کردند تا در یک هیئتی که نام آن در شان امام حسین(ع) نبود حضور پیدا کنم و من این دعوت را رد کردم. هر چند این افرادی که در این مجلس هستند قطعا افراد خوب و جایشان هم روی سر من است اما من مهدی زنگنه در آنگونه مجالس حاضر نخواهم شد و نشدم. این مطلب خیلی مهم است که بدانیم برای چه کسانی، در قالب اسم چه هیئتی و برای چه مخاطبی باید شعرخوانی یا مداحی کرد.

** "مکن ای صبح طلوع" را پدر آیت الله بهجت سرود **

بسیج پرس: کمی در مورد روند شکل گیری یک سبک توضیح دهید. آیا اول سبک ساخته می شود و بعد شعر روی آن گفته می شود یا برعکس؟

هر دو مورد را داریم. بارها پیش آمده که ما اول ملودی محزون را ساختیم و بعد با فضای آن ملودی شعر محزون ساخته شده و البته برعکس هم پیش آمده است. زمانی آن اتفاق مطلوب می افتد و محصول خوب تولید می شود که شاعر و ملودی ساز با هم در تعامل باشند و هر دویکدیگر را بفهمند یا هر دو کار توسط یک نفر انجام شود. مطلوب کار این است که روح شاعر و مداح به یکدیگر نزدیک باشد و آن اتفاق معنوی در این میان رخ دهد، در این شرایط بد ترین سیستم های صوتی هم نمی تواند کار را لنگ بگذارد و می شود شعر "اگر کشدند چرا آبت ندادند" و یا "مکن ای صبح طلوع" ای که پدر مرحوم آیت الله بهجت سروده است.

بسیج پرس: دنیای امروز، دنیای گره خورده با تکنولوژی و به اصطلاح محیط های مجازی است که البته بیشترین تاثیر را روی جوانان دارد و دلیل آن هم این است که آن ها به مراتب بیشتر از بقیه افراد جامعه با فضای های مجازی در ارتباط هستند. از آن جایی که شما نیز با رسانه و محیط های رسانه ای کشور بیگانه نیستید بفرمایید که تاثیری که مخاطب از این فضاها می گیرد چگونه است و تا چدی در کار شما اثرگذار است؟

فعل حرام، حرام است. ما دو نوع حرام داریم، یک بخشی از فعل حرام شخصی و بخشی دیگر اجتماعی است. به طور مثال اگر ملودی ای برای مجلس حرام تولید شده و ما آن را روی شعر هیئتی بگذاریم و خوانده شود در هیئت فعل حرامی مرتکب شده ایم که ذهن مخاطب را منحرف می کند و این کار غلط است.

** باید برای جوانان برنامه داشت؛ صرف جذب آن ها کافی نیست **

از طرف دیگر آسیب های دنیای مجازی را نمی توان انکار کرد و ما این را در مخاطبان خود می بینیم. خب ما می دانیم که افراد با گوشی های خود دائما با محیط های مختلف اینترنی به طرق مختلف در ارتباط هستند اما کاری که ما باید در این زمینه انجام دهیم این است که اولا کاری نکینم که مخاطب در زمان حضور در هیئت یاد فضای دیگری بیفتد. دوما این اطمینان را به خود و به مخاطب بدهیم که بنا بر گفته امام صادق(ع) کسی که بر ما گریه کند، بگریاند یا تباکی کند گناهانش پاک می شود و به این باور برسیم که مجلس امام حسین(ع) حرم آن حضرت است.

دنیای مجازی و حتی دنیای حقیقی ممکن است که ما را به گناه بیندازد اما نمی تواند تاثیری در ما داشته باشد و شرط آن هم این است که دنیای روحانی ما پاک باشد. ما باید به خود و جوان امروز بفهمانیم که خداوند حر را هم می پذیرد. از طرف دیگرمشکل ما با بعضی از مداحان و شعرای جوان این است که آنان برای جوانان برنامه ای ندارند؛ جوانان زیادی را جذب کرده اند اما برنامه ای ندارند. دقیقا مانند فضای جبهه، خب افراد زیادی از اراذل و اوباش هم به جبهه ها رفتند اما آیا آنان در همان حالت مستی و قلدری به شهادت رسیدند، نه ابدا اینطور نبود. فضای جبهه و بزرگان جبهه و اتفاقات آن، کم کم این افراد را به راهی کشید که تغییر کردند و بعد هم شهید شدند. هیئت ها و مساجد، جبهه و سنگر ماست. باید برای جوانان برنامه داشته باشیم و امیدوارشان کنیم که امام حسین مارا می بخشد.

** هیئت نباید به تریبون سیاسی تبدیل شود **

بسیج پرس: اینکه باید با برنامه ریزی برای مخاطب پیش رفت گستره اش تا به کجاست؟ آیا مداح و یا شاعر ما باید در ارتباط با مسائل سیاسی جامعه نیز اظهار نظر کند؟

سلیقه و نظر بنده این است که مداحان و احیانا شعرای ما در ارتباط با موضوعات سیاسی نباید به جزئی ترین مطالب بپردازند. اینکه امروز فلان وزیر تغییر کرد و در ارتباط با تک تک تغییرات سیاسی اظهار نظر بشود را قبول ندارم و در حد کلیات را کافی می دانم. به نظر من مداحان ما نباید جلوتر از رهبری حرکت کنند و اگر معتقد هستیم که رهبر با مردم صادق است، باید پشت سر رهبری پیش برویم. البته این را هم بگویم با اینکه هیئت تبدیل به یک تریبون سیاسی بشود هم مخالفم.

بسیج پرس: پس تایید می کنید که در مجالس عزاداری باید مسائل سیاسی مطرح شود؟

بله. امام خمینی(ره) فرمودند ما امت گریه های سیاسی هستیم. به نظر من کربلا و حرکت امام حسین(ع) نیز سیاسی بود اما سیاستی که برای تثبیت سخنان خدا و پیغمبر آغاز شد. تمام گریه های ما برای امام حسین سیاسی است. به این نکته هم باید توجه کنیم که اکثریت مردم در سال 57 و در دوران انقلاب در دسته های عزاداری امام حسین(ع) و با ملودی های نوحه های حاج اکبر ناظم شعار می دادند.

** باید در این دستگاه ممارست ورزید/ به دنبال دیدن آقای نورانی نباشیم **

بسیج پرس: توصیه شما به شعرای جوان و یا افرادی که می خواهند پا در عرصه شعر و شاعری مذهبی بگذارند چیست؟

شعر گفتن یک فن است و برای شعر گفتن، باید بسیار شعر خواند. این را هم بگویم که تا به حال برایم این اتفاق نیفتاده که شب بخوابم و در خواب یک آقای نورانی بیاید و بگوید فلان شعر را بگو و می توانم به جرات بگویم که برای خیلی از شعرای خوب اهل بیت هم این اتفاق نیفتاده که شب بخوابند و خواب یک آقای نورانی را ببینند و فردا صبح شعر را بگویند. باید در این دستگاه ممارست به خرج داد و تلاش کرد. اصلا چه کسی گفته که ما به این دنیا آمده ایم فقط برای دیدن چهره حضرت مهدی(عج) یا امام حسین(ع)؟ این وظیفه ما نیست، وظیفه ما این است که خوب و با تقوا باشیم و در این دستگاه نوکری کنیم حال اگر در این مسیر چشم مان هم به نور جمال این بزرگواران روشن شد که چه بهتر اما وظیفه چیز دیگری است.

بسیج پرس: ممنون از وقتی که در اختیارمان قرار دادید.