نگذارید بستگان شما به بیت‌المال،دست‌درازی كنند

به گزارش نما دکتر رمضان محمدی، مدیر گروه تاریخ پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، ما را با جهاد اقتصادی و ویژگی‌های فعالیت‌های اقتصادی امیرمؤمنان و توجه ایشان به ایتام و مستمندان آشنا می‌کند.
*نگاه امام‌علی(ع) به اقتصاد و معیشتِ مردم چگونه بوده است؟
حضرت‌علی(ع) همواره در بحث اقتصادی و جهاد اقتصادی نیز مسألۀ تربیت انسان‌ها را مدّ نظر قرار می‌دادند؛ زیرا انسان‌هایی که اسیر بند مشکلات اقتصادی هستند، یقیناً نمی‌توانند به رشد معنوی دست پیدا کنند و همواره در تکاپو برای رسیدن به این هدف؛ یعنی گذران زندگی خود در حداقل‌ترین‌ها هستند و درصورت فراهم‌نشدن امکانات اقتصادی و فقیر و بیکارماندن، این افراد نمی‌توانند به رشد معنوی و اخلاقی برسند. لذا امیرالمؤمنین(ع) در یک قاعدۀ کلی، می‌دانستند که با حلّ این مشکلات، می‌توان انسان‌ها را در مسیر سعادت قرار داد. اهل‌بیت پیامبر و همۀ معصومین(ع)، به کار و تلاش به‌عنوان یک‌فریضۀ الهی نگاه می‌کردند و به فعالیت‌های اقتصادیِ سالم اهمیّت می‌دادند. در رأسِ آن‌ها حضرت‌علی(ع)، همان‌گونه که به دستورات قرآن و پیامبر و امور دینی و معنوی اهتمام خاصّی داشتند، به فعالیت‌های اقتصادی برای شکوفایی جامعه نیز اهمیّت می‎دادند.
*حضرت‌علی(ع) در کدام‌دروه از زندگی، فعالیّت اقتصادیِ چشم‌گیری داشتند؟
سال‌هایی‌که در محضر پیامبر بودند، با توجه به دوره‌های مختلف در مکه، و هجرت به مدینه و غزواتی که همراه پیامبر بودند، به‌طور جد نمی‌توانستند به فعالیت‌های اقتصادی بپردازند، چون می‌بایست به گسترش اسلام اهمیّت می‌دادند، امّا پس از رحلت پیامبر(ص)، این‌دوره را می‌توان به‌عنوان یکی از دوران طلاییِ شکوفایی اقتصادیِ مدینه و اطراف آن به دست امام‌علی(ع) معرفی کرد. باتوجه به این‌که به‌خاطر اتفاقات و مسائلی که در آن برهه از زمان رخ می‌دهد، بنی‌هاشم در امور حکومتی دخالت داده نمی‌شدند و از پست یا سِمتی برخوردار نبوده و برخی از آن‌ها هم زمین یا درآمد خاصی نداشتند، امام‌علی(ع) به‌تنهایی، تمام بنی‌هاشم را با تلاش‌های خود تأمین می‌کند، باغ‌هایی که خشک و بی‌مصرف شده‌اند را آباد کرده، با کندنِ چاه‌های فراوان، به آبادانی زمین‌ها و کشاورزی اقدام می‌کند.
اما بخش مهمی از فعالیت‌های اقتصادیِ امام‌علی(ع) پس از به خلافت رسیدن‌شان به منصۀ ظهور رسید. زمین‌هایی‌که ایشان قبل از خلافت، آباد کرده بودند، به‌قدری درآمد داشت که پس از خلافت، بخشی از آن را به کارهای حکومتی اختصاص دادند. در این‌برهه، رسیدگیِ امیرالمؤمنین به فقرا، قابل‌توجه است. ایشان مواد غذایی را فروخته و تبدیل به طلا و نقره می‌کردند و در فعالیت‌های اجتماعیِ مردم و سرپرستیِ مسلمانان صرف می‌نمودند.
*حضرت چه‌اقداماتی برای کارآفرینی در جامعه داشتند؟
امام‌علی(ع) در مدینه، چاه‌های زیادی حفر نموده‌اند که به آبارِ علی معروف است. حضرت، زمین‌های بسیاری را آباد، و نخلستان‌هایی را درست کردند که هنوز هم آثارِ آن‌ها موجود است. در روایت آمده هنگامی‌که از جهاد فراغت پیدا می‌کردند، به آموزش و داوری بین مردم پرداخته و چون از این تکلیف آسوده می‌شدند، با دستان مبارکِ خود چاه می‌کندند و باغ‌ها را آباد می‌کردند. آبادکردن باغ‌ها، احداث چاه و... خود، نوعی کارآفرینی بوده که از فقرا برای کاشت و برداشت و موارد مختلف استفاده می‎کردند که هم کار کنند و هم در سلامتِ کاری، معیشت حلالی را برای خانوادۀ خود به دست بیاورند.
*توصیه‌های اقتصادی حضرت‌علی(ع) به کارگزارن خود چگونه بوده است؟
در عهدنامۀ معروف مالک‌اشتر، امام‌علی(ع) به مالک می‌فرماید: تلاشت را برای آبادانیِ زمین بگذار و بسیار از مردم خراج نگیر. اگر می‌خواهی در جامعه، رونق اقتصادی باشد، به خراج تکیه نکن، بلکه با کار و آبادکردن زمین‎ها، این‌موارد محقق می‌شود. در روایات آمده که ایشان، به هرجایی‌که سفر می‌کردند، در هرمناسبتی، بذرهای خوبی‌که بهره‌وری داشت را به مکه و مدینه و... منتقل می‌کردند. مثلاً این اتفاق در طائف و برخی از شهرهای عراق برای ایشان اتفاق افتاد که در عبور از هرجایی، توجه‌شان به آبادیِ زمین‌ها و محصولات کشاورزی، قابل تأمل است. در عهدنامۀ مالک‌اشتر، به نکات جالبی اشاره می‌کنند. توجه به خشک‌سالی، مهار سیلاب‌ها، این‌که هنگام کمبود بارشِ باران برای دستیابی به منابع آبی چه‌کار کنند و سیلاب‌ها را چگونه برای مصارف کشاورزی به‌صورت بهینه جمع‌آوری کنند، و دیگر اطلاعاتِ مفید برای کارگزارانِ حکومت اسلامی‌شان، حتی برای خراب‌نشدنِ اقتصاد و سوءاستفاده و عدم دست‌درازی و توسل به پارتی‌بازی یا باندبازی در آن‌زمان، توصیه‌هایی به کارگزاران خود داشته‌اند که: نگذارید بستگانِ شما به بیت‌المال دست‌درازی کنند، از اطلاعات اقتصادیِ خود، آن‌ها را مطلع نکنید که باتوجه به آن اطلاعات، اقتصاد را منحصراً در دست خود و برای منافع بیشترِ خود به‌کار نبرند.
* امنیّت اقتصادی، یکی از مسائل مهم مدّنظر امام‌علی(ع) بوده، رفتار ایشان به‌عنوان خلیفۀوقت با کارگزاران اقتصادی و مشاغل مختلف در آن‌دوره چگونه بوده است؟
ایشان به امنیتِ تجّار و کسبه، بیش از پیش اهمیت می‌دادند. دائماً به آن‌ها سر می‌زدند، به سخنان‌شان گوش می‌دادند و در صورت لزوم، به آن‌ها توصیه‌هایی می‌کردند. به مردمی‌که توان اقتصادی نداشتند، متذکّر می‌شدند و می‌گفتند نکند به کار خودتان مشغول و از فقرا غافل شوید. از کارگزارانِ خود، گزارش تخلفات اقتصادی را می‌خواستند و نسبت به کم‌کاری، تذکّر می‌دادند.
کارهای عام‌المنفعۀ ایشان و موقوفات‌شان هم قابل‌توجه و بررسی است؛ زیرا در آن‌دوره در منطقۀ حجاز و مدینه، داشتن زمین و چاهِ آب از اهمیّت بالایی برخوردار بوده و امام‌علی(ع)، باغ‌ها و چاه‌ها را با تلاش خود آباد می‌کردند، امّا ثروت و ماحَصلِ این باغ‌ها و محصولات را برای خود نمی‌خواستند و محصولات را وقف فقرا می‌کردند و تأکید می‌نمودند که مبادا این درخت‌ها را قطع کنند، یا درخت‌ها را بفروشند.
*نگاه امام‌علی(ع) به کار و تلاش و کسبِ روزی حلال چگونه بوده است؟
ایشان به کاروتلاش، اهمیّت فراوانی می‌دادند، تا آن‌جاکه می‌فرمایند: صبح‌که می‌شود، مردم به‌دنبال عزت‌هایشان بروند.
ایشان کار، تولید و تلاش را نوعی عزت و عزت‌مندی می‎دانند و می‌فرمایند اگر کسی به زمین، آب، یا هر امکاناتی دسترسی داشت و توانست به‌واسطۀ کار بر آن، به رزق‌وروزیِ حلال دست یابد و تنبلی کند، یقیناً از رحمت خداوند دور خواهد ماند.
این سخنان را امروزه هم می‌توان به استفاده از امکانات برای ایجاد شغل تعمیم داد. ایشان کار می‌کردند تا ایتام محتاج نباشند و در وصیت‌نامه‌شان تأکید می‌کنند (الله الله فی‌الایتام) توجه ویژۀ ایشان به ایتام باعث می‌شود امام‌علی(ع) 23 حلقۀ چاه را احداث و وقف نیازمندان کنند. می‌توان گفت ایشان یک‌میلیاردر در زمان خودشان بوده‌اند که بعد از شهادتِ ایشان و تا دهه‌ها بعد، بنی‌هاشم از این موقوفات استفاده می‌کردند، که البته در برخی دوره‌ها، حکومت‌ها این اموال را از دست مردم درآورده و به زور غصب کردند.