به گزارش نما ، شک و تردیدی وجود ندارد که هر چه از خام‌فروشی منابع هیدروکربوری به سمت احداث پتروپالایشگاه‌ها و پتروشیمی‌ها و سپس توسعه صنایع تکمیلی حرکت کنیم، میزان ایجاد ارزش افزوده و اشتغالزایی و تحریم‌گریزی به ازای هر گامی که برداشته می‌شود به طور قابل ملاحظه‌ای افزایش می‌یابد. در این بین گام اول برای حرکت به سمت انتهای زنجیره ارزش در صنعت نفت، رهایی از خام‌فروشی نفت با احداث پالایشگاه‌ها و پتروپالایشگاه‌ها است.
اگر وزارت نفت از سال‌های گذشته برای احداث این واحدها برنامه‌ریزی می‌کرد، شاید هم‌اکنون دیگر سخنی از تحریم‌های نفتی آمریکا نبود، زیرا با توسعه پالایشگاه‌ها و پتروپالایشگاه‌ها و تولید فرآورده‌های نفتی این امکان وجود داشت که به جای نفت خام، فرآورده‌های نفتی باارزش را در شبکه مویرگی بازارهای منطقه‌ای به راحتی به فروش برسانیم، بدون اینکه آمریکا توانایی رهگیری و تحریم محموله‌های فرآورده ایران را داشته باشد. بدین صورت تحریم‌های نفتی کاملا بی‌اثر میشد و از کارآیی می‌افتاد.
بررسی‌ها نشان میدهد از سال 2008 تا 2020 میلادی بیشتر کشورهای جهان با هدف ایجاد زنجیره ارزش محصولات شیمیایی و حداکثرسازی سود، به سمت تبدیل نفت خام به فرآورده‌های نفتی با ارزش افزوده بیشتر در قالب احداث واحدهایی به نام پتروپالایشگاه حرکت کرده‌اند. به‌عنوان مثال گزارش‌های موسسه IHS نشان میدهد در آسیا کشورهایی از جمله چین، عربستان، کویت، امارات و مالزی سرمایه‌گذاری‌های کلانی برای افزایش ظرفیت پتروپالایشی خود انجام داده‌اند. بر اساس این گزارش همه طرح‌های یاد شده به صورت پتروپالایشگاه یا تلفیق پالایشگاه و پتروشیمی تعریف شده‌اند.
پتروپالایشگاه (PetroRefinery) واژه‌ای است که در ایران برای «واحدهای ادغام شده‌ی پالایشگاه و پتروشیمی» معروف و مرسوم شده است؛ این واژه از ترکیب واژه‌های پتروشیمی (Petrochemical) و پالایشگاه (Refinery) به وجود آمده است. مقصود از پتروپالایشگاه «واحدهای پالایشگاهی هستند که به تولید همزمان سوخت (فرآورده‌های پالایشی) و فرآورده‌های پتروشیمیایی می‌پردازند». در واقع این پالایشگاه‌ها، بعضی واحدهای پتروشیمی را هم در دل خود جای داده‌اند؛ بنابراین می توانند نفت خام را دریافت کنند و قسمتی از فرآورده‌های خود را (به غیر از سوخت)، به خوراک واحدهای پتروشیمی اختصاص دهند و نهایتا به تولید محصولات پتروشیمیایی در کنار محصولات سوختی (پالایشگاهی) بپردازند.
اما متاسفانه در حال حاضر پالایشگاه‌های ایران در دسته پالایشگاه‌های قدیمی قرار دارند که حاشیه سود آنها بسیار پایین است و حتی در بعضی از پالایشگاه‌های خیلی قدیمی نظیر پالایشگاه‌های آبادان و کرمانشاه حاشیه سود منفی نیز محتمل است. علت این مسئله وجود نفت کوره در سبد فرآورده های پالایشگاه های قدیمی است. اما در پالایشگاه‌های به روز و همچنین در پتروپالایشگاه‌ها تولید نفت کوره از طریق فناوری‌هایی که بعضی از آنها در ایران نیز موجود است (FCC و RFCC) به زیر 6 درصد کاهش می‌یابد یا حتی می‌تواند از طریق فناوری «کک سازی تاخیری» به صفر برسد.
با توجه به رویکرد جهانی به سمت توسعه پتروپالایشگاه‌ها، کمیسیون انرژی مجلس شورای اسلامی نیز در سال 97 قانونی برای حمایت از توسعه صنایع پایین‌دستی نفت تدوین کرد که هدف‌گذاری این قانون گذر از پالایشگاه‌سازی و حرکت به سمت احداث واحدهای پتروپالایشی می‌باشد. به گفته کارشناسان احداث پتروپالایشگاه‌ها باعث افزایش نرخ بازگشت سرمایه پروژه شده و سودآوری طرح‌ها را به شدت افزایش میدهد.
در این راستا با توجه به اهمیت توسعه پتروپالایشگاه‌ها در ایران، برای بررسی دقیق‌تر الگوهای احداث پتروپالایشگاه و اقتصاد این واحدها و همچنین بررسی توانمندی‌های داخلی ایران و جایگاه ایران در صنعت پالایشی دنیا با محمد ابراهیمی مدیرعامل سابق شرکت نفت سپاهان به گفتگو نشستیم.
مشروح این مصاحبه به شرح زیر است:
*پتروپالایشگاه‌ها چگونه در صنایع پایین‌دستی نفت متولد شدند
فارس: اهمیت احداث واحدهای پتروپالایشگاهی در کشور چیست؟ چرا کشورهای توسعه‌یافته دنیا به سمت احداث مجتمع‌های پتروپالایشی حرکت کرده‌اند؟
ابراهیمی: برای اینکه به صورت دقیق به سوال شما پاسخ دهم، ابتدا باید روند تاریخی و تحولات و رخدادهای جهانی را در صنعت پالایشگاهی و پتروشیمی رصد و واکاوی کنیم. سپس ببینیم در این روند تاریخی که جهان مثلاً در 20-30 سال گذشته طی کرده است، ما چه مسیری را طی کرده‌ایم و باید در چه جایگاهی قرار بگیرم.
دنیا برای ساخت پالایشگاه یک مسیری را طی کرد. بدین صورت که نفت خام پالایش بشود و از برخی فرآورده‌های آن مثل بنزین و گازوئیل برای سوخت خودرو و برخی فرآورده‌های دیگر مثل مازوت در صنایع دریایی یا جایگزین سوخت در برخی صنایع استفاده شود. یعنی پالایشگاه‌ها یک فلسفه‌ای داشتند تحت عنوان تامین سوخت برای جامعه. چه بحث حمل و نقل زمینی، دریایی یا موارد مشابه.
در حال حاضر دنیا از این مرحله دنیا عبور کرده است. یعنی تکنولوژی در صنایع به گونه‌ای بوده که مصرف سوخت صنایع حمل و نقل به شدت کاهش پیدا کرده و بنابراین از جانب تقاضای سوخت به یک حالت اشباعی رسیده است. از این طرف هم صنعت پالایشگاهی دچار تغییرات تکنولوژی زیادی شد.
این تغییرات تکنولوژی موجب تغییر نسبت سوخت به خوراک در پالایشگاه‌ها شد، به نحوی که اگر تا پیش از این از هر 100 واحد خوراک، 30 واحد جداسازی و تبدیل به سوخت میشد، با این شرایط 60 الی 70 واحد تبدیل به سوخت می‌شود. پس به قول اقتصاددانان شیفت در تابع عرضه رخ داد.
از طرفی هم با تغییرات تکنولوژی به منظور کاهش مصرف سوخت سایر صنایع، پیش‌بینی‌ها بر این بود که در آینده‌ای نزدیک در جانب تقاضا هم شیفت به سمت پایین رخ میدهد. بنابراین ماهیت و فلسفه پالایشگاه‌داری در دنیا با یک علامت سوالی مواجه شد که باید با این خوراکی که میگیریم، چه کنیم تا بیشترین بازدهی را به دنبال داشته باشد.
اینجا آمدند این ایده را مطرح کردند که با نزدیک کردن و ادغام واحدهای پتروشیمی و پالایشگاهی بازدهی بیشتری به دست بیاورند و به همین خاطر تولیدات واحدهای پتروشیمی را نیز در مجتمع‌های پتروپالایشی بالا بردند. مثلا در کنار سوخت تولید نفتا را هم آغاز کردند تا پتروشیمی‌های خوراک نفتا و مشابه آن بتوانند خوراکشان را از این پتروپالایشگاه‌ها دریافت کنند.
* ارتقای تکنولوژی و کیفی‌سازی پالایشگاه‌ها در اولویت ماموریت‌های دولت سیزدهم
فارس: وضعیت فعلی کشور ما در حوزه ساخت پتروپالایشگاه و پالایشگاه و توسعه زنجیره ارزش چگونه ارزیابی میکنید؟
ابراهیمی: این سوال مهمی است که ما در کدام مرحله قرار داریم؟ متاسفانه صنعت پالایشگاهی ایران دوران طفولیت را می‌گذراند. به عنوان مثال از زمانی که اولین پالایشگاه ما که قدیمی‌ترین پالایشگاه دنیا هم می‌تواند باشد، یعنی پالایشگاه آبادان احداث شد تا زمانی که بعد از انقلاب پالایشگاه‌های اراک و بندرعباس ایجاد شدند، ما تغییرات تکنولوژی خیلی کمی شاهد هستیم و این پالایشگاه‌های جدیدتر اکثرا کپی پالایشگاه‌های قدیمی است.
البته بعد از اینکه دیگر واحد جدید پالایشگاهی نفت در ایران ایجاد نشد، در سال 1384 یک شعاری را مطرح کردیم با عنوان بهبود فرآیندها در پالایشگاه‌های کشور که پروژه‌های زیادی هم در راستای ارتقای کیفی پالایشگاه‌های موجود تعریف شد. تحت این عنوان شرکت ملی پالایش و پخش فرآورده‌های نفتی نیز مسئولیت این کار را بر عهده گرفت. طرح‌های مختلفی را در پالایشگاه‌ها تعریف کردند و به طور قطع می‌توان گفت بهترین طرحی هم که به بهره‌برداری رسید طرح واحد RFCC پالایشگاه اراک بود. به نظر بنده دولت سیزدهم باید این موضوع را در اولویت قرار دهد.
دو شاخص خیلی مهم در اقتصاد پتروپالایشی مطرح است به نام «نسبت مواد پتروشیمی به خوراک پالایشگاه‌ها» و «نسبت سوخت تولیدی به خوراک پالایشگاه‌ها» است که دو عامل تکنولوژی و میزان سرمایه، این نسبت را تعیین می‌کند. البته یک شاخص دیگری هم وجود دارد و آن نسبت تولید فرآورده‌های سبک به کل ورودی پالایشگاه و بر عکس آن یعنی نسبت فرآورده‌های سنگین مثل قیر به کل خوراک پالایشگاه‌ها هست.
در بعضی از پالایشگاه‌های خیلی قدیمی کشور نسبت فرآورده‌های سنگین به کل خوراک حدود 45 درصد است و بعضاً حتی تا 50 هم می‌رسد. از نظر شاخص‌های اقتصاد صنعت پالایشگاهی این به معنای فاجعه است که هر 100 واحد خوراک تبدیل به 40 واحد، 45 واحد محصول سنگین شود. اینکه بنده می‌گویم ما دوران طفولیت پالایشگاهی را می‌گذرانیم، منظورم این شاخص‌ها است. دنیا اصلا یک همچین چیزی را نمی‌پذیرد. در بعضی از پالایشگاه‌های مدرن دنیا این نسبت با تکنولوژی‌های مختلف به 2 الی 4 درصد رسیده است.
پس در بحث صنعت پالایشگاهی هنوز ما نتوانستیم صنایع پالایشگاهی ایران را با تغییرات روز دنیا به روز کنیم تا بتوانیم اقتصاد صنعت پالایشگاهی کشور را بهبود ببخشیم. ما اگر بتوانیم این اشکالات اساسی را رفع کنیم، وارد فاز پتروپالایشگاه‌سازی می‌شویم. در پتروپالایشگاه می‌خواهیم واحدهای پتروشیمی را به وسیله خوراک پالایشگاهی تولید کنیم و در واقع پتروپالایشگاه‌ها ادغامی از پالایشگاه و پتروشیمی است.
*وزارت نفت فعلی اعتقادی به پالایشگاه‌سازی نداشت
فارس: به نظر شما دلایل عقب‌ماندگی صنعت پالایشگاهی یا پتروپالایشگاهی ایران چیست؟ آیا رویکرد و تفکر وزارت نفت در دولت‌های مختلف باعث چنین اتفاقی شده است؟
ابراهیمی: حقیقت آن هست که ما در زمینه دانش فنی گام رو به جلویی بر نداشته‌ایم. همانطور که گفتم پروژه کاتالیست‌های واحد پالایشگاه اراک هم به همراه چینی‌ها انجام شد. به طور کلی در دولت‌ها عزمی برای بهبود فناوری پالایشگاه‌ها وجود نداشته تا به آن دست پیدا بکنیم. در این سال‌ها وزارت نفت اعتقاد چندانی به پالایشگاه‌سازی نداشته است. البته آنها هم استدلال‌هایی مطرح می‌کنند که بحث تخصصی و فنی می‌طلبد.
در کنار این عدم اعتقاد، بحث تأمین مالی و سرمایه‌گذاری سنگینی هست که امکان آن در سال‌های اخیر فراهم نبوده است. وقتی شما صحبت از یک پالایشگاه میکنید صحبت از میلیاردها دلار سرمایه‌گذاری میکنید که در شرایط عادی کار دشواری است، البته ظرفیت‌ها و راهکارهایی نیز برای این تامین مالی وجود دارد.
فارس: جدیدترین فناوری ساخت پتروپالایشگاه‌ها چیست؟
ابراهیمی: در حال حاضر دنیا از پتروپالایشگاه هم عبور کرده و وارد یک مرحله جدیدی در حوزه پالایش نفت خام و توسعه زنجیره ارزش شده است که به این فناوری COTC می‌گویند. خلاصه‌ی آن می‌شودcrude oil to chemical . یعنی در این فناوری، نفت خام مستقیما به مواد شیمیایی تبدیل می‌شود. در این فناوری بازدهی به شدت بالا است، به طوری که آن نسبتی که من به شما گفتم «نسبت مواد سبک به خوراک پالایشگاه» تبدیل می‌شود به «نسبت مواد پتروشیمی تولیدی به خوراک پالایشگاه».
متاسفانه ما در این سال‌ها همانطور که به سمت ایجاد پتروپالایشگاه‌ها حرکت نکردیم، طبیعتا به سمت ایجاد واحدهایCOTC هم حرکت نکرده‌ایم. شما الان در وزارت نفت بپرسید COTC چه چیزی هست، کمتر کسی می‌تواند ادعا کند که با این فناوری آشنا است و یا مباحث مربوط به آن را پیگیری کرده و کاری در این حوزه انجام داده است. همانطور که از قبل هم مشخص بود، وزارت نفت فعلی با سیاست پالایشگاه‌سازی همراه نیست و جناب وزیر هم صراحتا این موضوع را اعلام کرده‌اند.
فارس: فناوری COTC تاکنون در چه کشورهایی مورداستفاده قرار گرفته است؟
ابراهیمی: در حال حاضر چین کشور پیشرو در این زمینه است و 16 میلیارد دلار در توسعه و استفاده از این فناوری سرمایه‌گذاری کرده‌اند. همچنین احداث یک واحد دیگر در چین با سرمایه‌گذاری 12 میلیارد دلاری عربستان سعودی در حال انجام است.
*ساختار مالکیت و اقتصاد پالایشگاه‌های ایران نیازمند اصلاحات اساسی است
فارس: در دوران تحریم مباحثی درباره توسعه مینی‌رفاینری‌ها مطرح میشد که می‌تواند نقش مهمی در تبدیل نفت به برخی فرآورده‌های سنگین ایفا کند که بدین ترتیب فروش این فرآورده‌ها نسبت به نفت خیلی راحت‌تر بود به خصوص که بازار این فرآورده‌ها نیز بازارهای منطقه‌ای و کشورهای همسایه هستند. نظر شما درباره این نوع پالایشگاه‌ها چیست؟
ابراهیمی: این طرح‌ها عموما اقتصادی نیستند. در حالتی اقتصادی می‌شود که آن نسبتی که من به شما گفتم رعایت بشود. تنها در دوره‌ای که ما شاهد تلاطمات ارزی بودیم توانستند رشد کنند. در واقع به دلیل اختلاف قیمت میان خوراک دریافتی و صادرات فرآورده‌های نفتی، اقتصاد این واحدها سامان و بهبود پیدا کرد. مثلا در یک بازه‌ای خوراکشان را دلار 4 تومانی میگرفتند و فرآورده را با دلار 12 تومانی صادر می‌کردند.
فارس: به عنوان جمع‌بندی اگر نکته یا پیشنهادی درباره بهبود وضعیت پالایشی و پتروپالایشی در ایران دارید بفرمایید
ابراهیمی: به عنوان جمع‌بندی بنده دو نکته مهم و پایانی را خدمتتان عرض می‌کنم. اولا در بحث اقتصاد پالایشگاه‌داری ما ابهام داریم. یعنی آیا واحدهای پالایشگاهی ما اقتصادی اداره می‌شوند یا نمی‌شوند. به نظر من بهترین محققان اقتصادی ما، بهترین کارشناسان ما در حوزه‌ی پالایشگاهی و پتروشیمی باید به این مسأله جواب بدهند و برای بهبود اقتصاد پالایشگاه‌ها راهکار ارائه کنند.
نکته دوم درباره بحث مالکیت و ساختار پالایشگاه‌داری در ایران است. من اعتقاد دارم بزرگترین ضربه‌ای که به صنعت پالایگاه‌سازی ما وارد شد به خاطر خصوصی‌سازی‌های نابجا بود. مثال‌های متعددی داریم که پالایشگاه به علت واگذاری به افراد یا سازمان‌هایی که در بحث اقتصاد پالایشگاه تخصصی ندارند به شدت ضربه خورده است.
بنابراین به نظر من این دو دلیل باعث شد همانطور که قبلا گفتم ما در بحث پالایشگاهی دوران طفولیت را هم طی نکنیم چه برسد بخواهیم به دوران بلوغ و شکوفایی این صنعت برسیم. امید است که در آینده با تغییر رویکرد و اهتمام به این دو نکته شاهد تحولی ویژه در اقتصاد نفتی باشیم.
فارس
