مردی كه در جنگ برای ایران اسلحه می خرید

به گزارش نما به نقل از مجله اندیشه پویا صادق طباطبایی در صندلی اش جابجا شد، گوشی موبایلش را از داخل جیب کتش درآورد و گذاشت روی میز. لبخندی زد و گفت: «هنوز خیلی حرف ها برای گفتن وجود دارد. اگر قرار به مصاحبه نباشد و فضا آزادتر و مناسبتر باشد، اتفاقا گفتنی ها خیلی زیباتر و زیادتر هم خواهد شد.»

همین جمله کافی بود تا نگاهی به ضبط روی میز بیندازم و دستور بیاید که انگار قرار نیست اینجا ناگفته ای روایت شود. در فاصله ای که قهوه را برایش روی میز گذاشتند و مشغول شیرین کردن قهوه اش بود، در ذهنم سه جلد منتشر شده از خاطراتش را مرور کردم و دنبال نقطه ای می گشتم که دست رویش بگذارم و درباره اش بپرسم تا بیشتر بدانم یا شاید صادق طباطبایی سطور نانوشته را برایم بخواند.

می خواستم بدانم که آیا دلیل خاصی داشته که با غروب دولت موقت او هم فعالیت سیاسی و اجرایی را کنار گذاشته بود. همین را پرسیدم. قاشق را برداشت و قهوه را هم زد. همانطور که قاشق را توی فنجان می چرخاند نگاهم کرد و گفت: «خیلی توی ذوقم خورده بود. آنچه را سر مهندس بازرگان آمد، اوج جفا به انقلاب دیدم. آن هم در حق شخصیتی واقعا کم نظیر و بی بدیل که در پنجاه، شصت سال زندگی اجتماعی، علمی و سیاسی اش یک مورد مبهم ندارد.»



به ابروهایش چین داد و سخنش را پی گرفت: «شیوه اداره کشور بعد از دولت موقت با سازوکار مدریتی ما سازگار نبود.» تا آمدم حرفی بزنم به حرف آمد که: «می دانی چه چیز دردناک است؟ اینکه همه کارگردانان صحنه سازی علیه مهندس بازرگان، چند سالی بعدتر وقتی که بیمار شد و در بیمارستان بستری بود از او حلالیت طلبیدند.»

جرعه اول قهوه را که خورد یادش نرفت که تذکر دهد: «اما از اندیشه سیاسی و تعهد اجتماعی هیچ وقت کنار نکشیدم و هنوز هم به آرمان هایی که داشتیم متعهد هستم.» این را که گفت یاد کتاب خاطرات هاشمی رفسنجانی افتادم و اشاراتی که نشان می داد صادق طباطبایی در دوران جنگ برای ایران اسلحه می خریده. پرسیدم چرا پس از کنار رفتن از سیاستپ، رفتید به سراغ تهیه اسلحه؟ خندید و گفت: «نه علاقه ای به اسلحه دارم و نه تجارت اسلحه کرده ام.» و بعد نگاه پرسشگر من را که دید توضیح داد: «گفتم که! نه تجارت اسلحه کرده ام و نه دنبال آن بودم. ایران با برخی شرکت های بین المللی مشکل پیدا کرده بود و من مامور شدم تا مشکلات را حل کنم.»

پرسیدم چه جور مشکلی و با چه شرکت هایی؟ توضیح داد: «مثلا شرکت بل ایتالیا که قبل از انقلاب برای تحویل شانزده هلی کوپتر با ایران قرارداد بسته بود، بعد از انقلاب قرارداد را به هم زده بود. مسئله در حال حل شدن بودکه ماجرای گروگان گیری پیش آمد و بنا به تصمیم مشترک کشورهای اروپایی برای تنزل سطوح روابط چند جانبه خود با ایران، مسئله تحویل هلی کوپترها هم متوقف شد. به دلیل آشنایی ام با برخی مقامات عالی رتبه آلمانی که هم دوره های دانشگاهی من بودند، با کمک آنها برای حل مسئله وارد ماجرا شدم. مورد دیگری هم بود که به ماسک های ضدشیمیایی نیاز داشتیم و به همان دلایل که گفتم به ایران نمی فروختند. توسط برخی دوستان آلمانی از پایگاه های ناتو با برخی شیوه ها توانستیم ماسک شیمیایی برای ایران بگیریم. یک معامله هم وزارت دفاع انجام داده بودو کلاه سرش رفته بودو جریان را به من واگذار کردند که حق ایران را بگیرم. من هم در سوییس اقامه دعوا کردم و حق ایران را گرفتم. همه ماجرا همین ها بود.«

صدای زنگ موبایلش بلندشد، صدا را قطع کرد، فنجان قهوه اش را برداشت و همینطور که می خندید گفت: «من اصلا شمّ تجاری ندارم، فعالیت اقتصادی هم بلد نیستم.» داشت به فنجان قهوه اش شیر اضافه می کرد که با یک سوال بردمش به روزهای دور. لبخند کم رمقی روی لبش نشست. انگار از صرافت خوردن قهوه افتاد. پرسیدم این روزها دلش بیشتر هوای کدام یک از همراهان و همسفران گذشته اشت را می کند؟ مصطفی چمران؟ دایی اش امام موسی صدر؟ سید احمد خمینی؟ یا ...

گفت که: «دلم هوای همه آنها را دارد. علی شریعتی، امام موسی صدر، مصطفی چمران، سید احمد آقا ... و مجموعه ای که نزدیک بیست سال با همدیگر در غربت کار کردیم.»

به شوق آمده بود تا از گذشته بگوید. از روزگاری که سفارتخانه های ایران گذرنامه هایشان را تمدید نمی کرد و خودشان دست به کار شده بودند و گذرنامه صادر می کردند و مهر کنسولگری می زدند. دستش را با هیجان بالا و پایین کرد، آهی کشید و گفت: «هر کس از ایران می آمد و میهمان ما بود، یکی دو روز آخر اقامت، گذرنامه اش را به نوعی کش می رفتیم. او هم با مراجعه به کنسولگری برگ عبور به جای گذرنامه مفقوده اش می گرفت که بتواند به کشور بازگردد. خب! چاره ای نداشتیم. برای فعالیت های سیاسی مان به چند گذرنامه معتبر نیاز داشتیم. مهرهای کنسولگری های ایران را هم چمران در کارگاه مکانیکی اش درست می کرد.»



خندیدم و به شوخی گفتم چه میزبان های بی مرامی. خنده تلخی کرد. نگاهش روی سقف چرخید و گفت: «مجموعه ای بودیم که دست به دست هم دادیم و خودمان را از کوره راه ها به انقلاب رساندیم. انقلاب به ثمر رسید و امروز که نگاه می کنم می بینم جز دو سه نفر - دکتر ابراهیم یزدی، دکتر رحمان کارگشا و دکتر بنی صدر - هیچ کس از آن مجموعه باقی نمانده است.»

حالا که صحبت از دوستان قدیمش به میان آمده بود، بد ندیدم که درباره صادق قطب زاده هم از او بپرسم. شنیده بودم که چند بار در تلویزیون با پیشوند نام قطب زاده را بر زبان آورده بود. بالاخره آن دو رفیق گرمابه و گلستان بودند. همیشه دوست داشتم روی روایت صادق طباطبایی را از قطب زاده بشنوم. پرسیدم درست است که قطب زاده قدرت طلب بود؟ خیلی سریع پاسخ داد: «قدرت طلب که فقط او نبود.او 25 سال مبارزه کرده بود و تمام دنیا را برای مبارزه علیه شاه زیر پا گذاشت اما درنهایت در دام توده ای ها گرفتار آمد. آنچه سرش آمد نتیجه تدارک توده ای ها بود.»

پرسیدم چرا توده ای ها؟ چرا فکر می کنید منفور توده ای ها شده بود؟ گفت: «ریشه در مواضع سیاسی ملی گرایانه اش در دوران نهضت مقاومت ملی و دوران مبارزه علیه استبداد داخلی در آمریکا و اروپا و بالاخره حوادث بعد از انقلاب داشت. صادق وقتی وزیر خارجه شد یک نامه سرگشاده بیست صفحه ای خطاب به آندره گرومیکو وزیر خارجه وقت شوروی نوشت. وقتی آن نامه منتشر شد، من سفری به لبنان و سوریه داشتم. عبدالحلیم خدام وزیر خارج سوریه به من گفت: «آیا صادق دیوانه شده؟ این نامه چیست که نوشته؟ با این نامه حکم قتل خودش را به دست روس ها داده و بی تردید عوامل شوروی نقشه قتلش را می کشند.» طولی هم نکشید که آن ماجراها پیش آمد.»

خب طبیعی بودکه بعد از شنیدن این حرف از صادق طباطبایی بپرسم پس برنامه بمب گذاری منزل امام چه می شود؟

سروصدای عصرگاهی کافی شاپ باعث شدکه سرش را جلوتر بیاورد تا راحت تر صدایش را بشنوم: «منظورم این نیست که پاپوش بود. گروهی می خواستند این کار را انجام دهند و فکر کردند که می توانند از قطب زاده هم استفاده کنند. به او رجوع کردند و دو سه جلسه با آنها گذاشت تا برنامه هایشان را بفهمد. درنهذایت می خواست مخالفت خود را اعلام کند که دستگیر شد.»

دوست داشتم بدانم واکنش او بعد از بازداشت قطب زاده چه بوده. سوالم را پرسیدم. اول نگاهی به موبایلش انداخت که داشت زنگ می خورد و بعد نگاهش را سمت من چرخاند و داستان را تعریف کرد: «وقتی بازداشت شد من آلمان بودم. رادیو ایران را گرفتم و صحبت های آقای ری شهری را شنیدم. در مغزم نمی گنجید. به ایران برگشتم و نزد امام رفتم. وقی داخل اتاق شدم ایشان اشاره کردند به همان کاناپه آبی در اتاق که رویش بنشینم. به شوخی گفتم من آنجا نمی آیم، می ترسم که زیرش بمب باشد. امام هم به شوخی گفتند اگر بمب باشد کار رفیق خودت هست. از امام سوال کردم اشکالی دارد اگر به دیدار قطب زاده بروم. گفتندنه! چه اشکالی؟»



و گفت که فردای همان روز با تدارکات و تمهیدات قضایی به دیدن صادق قطب زاده می رود: «لباس عربی سفید تنش بود. داشت روزنامه می خواند. در که باز شد ابتدا سر بلند نکرد. تا نیمه های اتاق که آمدم سر بالا کرد و من را که دید سخت از جا جست و مرا در آغوش گرفت. هر دو حال ملتهبی داشتیم. گفتم صادق این حرف ها چیست که درباره تو می زنند؟ گفت این حرف ها را ول کن، بیا بشین حرف خودمان را بزنیم. توقعش این بود که بعد از این همه سال سابقه انقلابی وقتی چنین ادعایی علیه اش مطرح می شود نزدیکترین دوستانش از او توضیح بخواهند نه اینکه آنها هم متهمش بدانند.»

اینها را که گفت، لحظه ای سکوت کرد و سرش را تکان داد که یعنی بگذریم و بگذاریم این حرف ها را برای بعد.

یک بار به ساعتش نگاه کرد. کافه شلوغ تر شده بود و زیادیِ سروصدا صحبت را سخت تر کرده بود. آخرین محتویات فنجانش را سر کشید. یک جوری که شبیه بی حوصلگی و خستگی بود نگاهم کرد و پرسید: «خب، دیگر چه می خواهی بدانی؟» فکر نکرده پرسیدم راستی شما اولین بار امام را کِی و کجا دیدید؟

خندید. گفت: «کودک بودم و با پدرم به حمام رفته بودم و ایشان را دیده بودم. آن اولین دیدارم بود و دیگر هم هیچ وقت ایشان را ندیدم تا وقتی که رفتند نجف و من سال 1348 به عنوان نماینده اتحادیه انجمن های اسلامی دانشجویان اروپا و آمریکا به نجف رفتم و اصرار هم داشتم که بار اول ناشناس و به عنوان یک دانشجوی ایرانی ایشان را ببینم. عصر بود که آقای دعایی مرا تا منزل ایشان همراهی کرد ولی خودش با من نیادم. سلام کردم و نشستم. آقا نگاه دقیقی توی صورتم اندختند و پرسیدند شما آقا صادق هستید یا آقا جواد؟ جواد برادر کوچکترم است.»

این خاطره را که تعریف کرد، بلند بلند خندید. دیدم که آدم های میزهای کناری که بلند حرف زدنشان تا آن لحظه گپ و گفت ما را سخت کرده بود، به ما نگاه می کنند و دستم می آید که خنده صادق طباطبایی انگار خیلی بلند بود.

تا در صندلی جابجا شوم و سوال بعدی را بپرسم، صادق طباطبایی خودش رشته سخن را دست گرفت و قصه دانشجویان اقنلابی خارج از ایران و گروه ها ودسته بندی ها و انشعاب ها را برایم گفت. اینها را به تفصیل در کتاب خاطراتش هم آورده است. می گفت که رلژیم به اشتباه تصور می کردکه میان روشنفکران و روحانیت دوگانگی وجود دارد و تلاش داشت روی این دوگانگی سوار شود.

همینجا سخنش را قطع کردم. پرسیدم اگر این دوگانگی وجود نداشت، پس چرا امام خمینی قبولنکردکه بعد از مرگ علی شریعتی از واژه «شهید» برای او استفاده کند؟ صادق طباطبایی لبخندی زد و سری تکان داد، انگار که می خواهد بگوید حواسم باشد و همه جوانب را ببینم، گفت: «روی امام خمینی فشار علیه دکتر شریعتی از جانب چهره های شاخص و با نفوذ بسیار زیاد بود. هر حرکت حساب ناشده یا عاطفی امام مورد بهره برداری شدید ساواک هم قرار می گرفت. از سوی دیگر ما می دانستیم که امام به آقای شریعتی علاقمند بودند و آثار زیادی از او را خوانده بودند. عبارتی را هم که ایشان به کار بردند نظر ما را تامین می کرد. ایشان تلگرافی «در فقد دکتر علی شریعتی» نوشتند. این برای ما کافی بود.»

می خواستم بدانم که آیا برای تغییر نظر امام برای استفاده از عنوان شهید تلاش کرده بود یا نه. همین را هم پرسیدم و پاسخ شنیدم: «نه! اصلا خود ما دنبال عبارت و عنوان شهید نبودیم. دنبال عزت و احترام بیشتری از سوی جامعه مترقی روحانیت بودیم. عزت و احترامی را که می خواستیم امام موسی صدر با برگزاری مراسم تدفین و تدارک پرشکوه مراسم چهلم دکتر شریعتی در بیروت انجام داد که در واقع یک میتینگ سیاسی با ابهت علیه رژیم پهلوی بود.»



سکوت کردم. او هم سکوت کرد. فکر کردم خسته شده و الان است که ساعتش را هم نگاه کند و بپرسد صحبت بس نیست؟ ساعتش را نگاه کرد اما آن جمله را نپرسید. به جایش گفت: «شماره ای که «اندیشه پویا» برای حرب توده درآورد، شمار خوبی بود. خیلی خوب بود.»

مشخص بود که زاویه تندی با حزب توده دارد. یک بار هم وسط صحبت هایش از سنگ اندازی های عوامل حزب توده گفته بود. گفت: «بعد از انقلاب وظیفه عوامل زیرزمینی حزب توده این می شود که پیوند میان تکنوکرات های مسلمان و روحانیت انقلابی را بگسلند و وحدت نیروهای انقلابی را سست کنند. در این راه به شیوه های مختلف هم متوسل می شوند. آقای ری شهری در جلد سوم خاطراتش می نویسد وقتی اوایل سال 62 با موج گسترده بازداشت افراد حزب توده مواجه شدیم از سوی مقامات نظام تماس هایی و توصیه هایی داشتیم که مبادا به اینها بی حرمتی شود چرا که به انقلاب خیلی خدمت کرده اند.»

صادق طباطبایی سوال بعدی را خودش طرح کرد. پرسید می خواهی بدانی خدمت اینها به انقلاب چه بود؟

سر تکان دادم که یعنی بله. و ادامه داد: «نفوذ در اغلب سازمان ها و پرونده سازی های اخلاقی و سیاسی برای مسئولین و حادثه آفرینی و جاسوسی. مثلا یک مورد آن پهن کردن دام و توطئه و تدارک و تحریف اوراق بازجویی برای بهترین خلبنانان نیروی هوایی ما و سرانجام تشکیل دادگاه و اعدام به اتهام جاسوسی برای آمریکا بود. مرحوم شهید فکوری فرمانده نیروی هوایی پیش من گلایه می کرد که اینها میهن پرست ترین خلبان های ما بودند. اصلا در کشوری که تا روزهای قبل از انقلاب، پنجاه هزار مستشار نظامی آمریکا حضور داشتند، جاسوس آمریکا بودن چه معنایی دارد؟ باید دنبال جاسوس شوروی گشت.»

باز هم صدایش کمی بلند شده بود. بعد از دو ساعت نشستن و صحبت کردن احساس کردم کمی عصبی شده. یا شاید کمی احساسی. دستانش را دو سه بار چپ و راست و بالا و پایین برد و گفت: «در نتیجه این شیطنت ها انقلاب به سمتی رفت که من در جلد چهارم خاطراتم - که به زودی منتشر خواهد شد - به تفصیل و مستند آورده ام.»



حالا یواش صحبت می کرد، نه به این دلیل که نمی خواست دور واطراف صدایش را بشنوند، که خسته بود. اول های صحبت که قصه رفتنش به اروپا برای تحصیل و پیوستن به انجمن های اسلامی و نضج گرفتن حرکت های انقلابی را تعریف می کرد سرحال بود و پرانرژی و حالا بعد از دو ساعت گپ زدن و مرور رویدادها و اتفاقات تلخ و شیرین خسته شده بود. ضبط را خاموش کردم. موبایلش را از روی سایلنت خارج کرد. نگاهی به ساعتش انداخت و خواست که برایش یک آژانس خبر کنند. تا آژانس بیایددرباره دو جلد باقی مانده از خاطراتی که در دست انتشار دارد صحبت کردیم و بعد بلند شدو با بچه های گرداننده کافه خداحافظی کرد و رفت.